-100-
Nie zatrzymują się też na granicy stanu, ale przeszedłszy ją rozkupili w znacznej mierze tereny parcelowane przez kompanję kolejową S. Paulo — Rio Grande w dawnem Contestado, a nawet przeszli już granice Parany, widzimy bowiem Niemców Riograndeńskich na Cruz Machado a Włochów nad Iguassu koło Vera Guarany na Chapeo do Sol czy Jararaca. Widać ten kierunek świetnie u Polaków. Ze starych kolonji na południu stanu pozostały jedynie S. Feliciano i Marianna Pimentel, a zwłaszcza ta pierwsza nie mówiąc o kolonjach miejskich w miastach nad Laguną, a ostały się jedynie dla tego, że rzucone daleko od innych kolonji i zdała od kolei miały w okolicy sporo terenów do rozszerzania się, zwłaszcza S. Feliciano, nie miały przytem w okolicy w pobliżu Niemców czy Włochów, którzyby od Polaków chcieli wykupywać ziemie. Natomiast największe w czasach osadnictwa z lat 90 łych skupieniach polskie w municypjach Alfiedo Chaves, Antonio Prado, Guapore, Bento Goncalves itp, gdzie mieszkało na kołonjach po 1000 rodzin, dziś liczy ich razem zaledwie setki i to rozprószonych, rozbitych i z dnia na dzień ustępujących naporowi Włochów i Niemców. Wszystko to już mieszka dziś w kolonji Erechim lub Guarany, a z tej pierwszej przenosi się już do Parany, na Amołafaca jest bowiem 20 rodzin z Erechimskiego, spotyka się ich też i w innych punktach Parany.
Wykreślona linja tego ruchu daje się przedstawić prostą idącą od miasta Rio Grande do Sul wyraźnie na północ.
W Sta Catharinie ruch ludności ma podobne cechy, aczkolwiek nie zaznacza się tak wyraźnie jak w Rio Grande do Sul.
Na objaw ten składa się szereg przyczyn, a przedewszystkiem następujące: Gęstość zaludnienia stanu Rio Grande do Sul, fakt, że najtańsze kolonje mieszczą się w centrum stanu, południowa zaś jego i zachodnia część są stepowe i kolonistów nie pociągają, że kolonizacja Rio Grande do Sul jest najstarszą chronologicznie, masowa była już bowiem blisko 100 lat temu, kiedy w stanie Sta Catharina datuje się dopiero od lat 50 tych a w Paranie jeszcze o 30 lat później występuje en gros, że wreszcie wskutek tego wolnych ziem w Rio Grande do Sul jest znacznie mniej, a cena ziemi jest o wiele wyższa.
-101-
Tak więc idąc tą drogą przybysze z Rio Grande do Sul zajmą tereny Sta Cathariny, dawne Contestado, jeszcze niezaludnione, a skoro je zapełnią, co zapewne niedługo nastąpi, bo roz-sprzedaż gruntów w tych stronach szybko postępuje, rzucą się do Parany. Naturalny więc ten pęd stoi na usługach idei skupienia Polaków w Paranie i przesiedlenia tamże rodaków przedewszystkiem z Rio Grande, a częściowo i z Cathariny, trzeba tylko ruch ten odpowiednio ująć w karby i przygotować w Paranie tereny dla przybyszów, a można liczyć na pewno, że Polacy idący w przedniej straży kolonizacyjnego ruchu, jako typowi pjonierzy, mając na miejscu nabywców na swe ziemie w osobach Włochów posypią się do Parany, spełniając czyn korzystny dla swej przyszłości, a zarazem przyspieszając może jedynie swój pewny exodus na północ, prędzej czy później ich czekający i osiadając odrazu w Paranie bez robienia jeszcze jednej stacji po drodze.
Pozostałoby jeszcze do odpowiedzi jedno pytanie, gdzie skierować ten ruch, gdzie dla tych przybyszów przygotować miejsce. Odpowiedź znajdziemy też po zorjentowaniu się w ruchu ludności, jaki się odbywa w Paranie. Ruch ten wyraża się wykreślnie linją prostą idącą z portu Paranagua przez Kurytyby wprost na zachód. Że tak jest to widać najlepiej na rozwoju naszych kolonji. Najstarsze kolonje podkurytybskie w tym rozwijają się kierunku, to samo można powiedzieć o późniejszych już osadach, jak św. Mateusz czy Rio Claro, a nawet o zupełnie młodych osadach, ostatniego powstania. Naturalnie, że najpierw koloniści wykupują tereny wokoło, ale skoro ich braknie blisko idą na zachód. Tak idąc trzema szlakami przeszli już góry Serra da Esperanca i wkroczyli na płaskowyż Guarapuawy, leżący na linji tego ruchu. Od północy idą z nad Ivahy przez Marrecas i Pitangę, od strony wschodniej drogą z Prudentopolis i na Pinhão od Itapara, wreszcie od południa z Cruz Machado. Na zachodzie już ieży Amolafaca, aczkolwiek Polacy rozprószeni już i poza nią są na Laranjeiras i dalej.
Tamto na zachodzie Parany na płaskowyżu Guarapuawy, przecinają się dwie linje ruchu ludności, idące z południa na północ i ze wschodu, tam też wobec faktu, że do S. Paulo droga zamknięta przez inne warunki gospodarcze i klimat i wyższe ceny ziemi i inną ludność, gęstszą tak, że już się nawet zwolna do Parany wylewa, ruch ludności znajdzie swój kres, w granicach tych zostanie zamknięty. To naturalne i pewne. Kto pierwszy
— 8500 |
wiec opanuje te tereny, ton będzie w przyszłości dyktował warunki. Interes to już nietyłko dobry z punktu widzenia narodowego, ale nawet dobra lokata dla trudu naszego kolonisty i jego ciężko zapracowanego grosza, który zawsze wkłada w ziemię.
-102-103-104-105-106-107-108-109-
Wskazuje to życie i jego przejawy. Początek już - zrobiony na dalekiej Amolaface — tylko trzeba wytrwale robić dalej.
KOLONJE POLSKIE W PARANIE
Nazwa Kolonji | Ogólna liczba rodzin Dusz Rodz. | Jak są rozmiesz. Na starych koloniach | Po lasach | Po miastach Rodzin-dusz | |
Pas Nadmorski | - 50 | - | 15 | 35 | |
Kurytyba m. | 9000 | 9000 | |||
Bacachery | - 35 | 20 | 15 | ||
Św.Kandyda | - 125 | 125 | - | - | |
Bairro Alto | - 21 | 20 | 1 | - | |
RoçaGr.Una,Resaka | - 51 | - | 51 | - | |
Rozpr. po las. w str. Gr. Nadm. | - 50 | - | 50 | - | |
Ant.Prado i ok. | - 40 | 30 | 10 | - | |
Abranchez | - 75 | 75 | - | - | |
Pilarzinho | - 30 | 30 | - | - | |
Lamenha duża | - 140 | 140 | - | - | |
Lamenha mała | - 50 | - | 50 | - | |
Butiatuba | - 35 | - | 35 | - | |
Pacatuba | - 30 | - | 30 | - | |
Juruqui | - 10 | - | 10 | - | |
S. Gabriella | - 5 | 5 | - | - | |
Cachoeira | - 80 | - | 80 | - | |
S. Venancio | - 25 | 25 | - | - | |
Barrarinha | - 25 | - | 25 | - | |
Rozp.na pół. W mun.Tamandare | - 30 | - | 30 | - | |
Orleans | - 50 | 50 | - | - | |
S. Ignacio | - 60 | 60 | - | - | |
D. Pedro | - 70 | 70 | - | - | |
Campo Comprido | - 10 | 10 | - | - | |
Barigui | - 10 | 10 | - | - | |
Butiativinha | - 5 | 5 | - | - | |
D. Augusto | - 55 | 55 | - | - | |
Rivierre | - 30 | 30 | - | - | |
Ferreira | - 50 | 50 | - | - | |
Campo Novo | - 20 | - | 20 | - | |
Campo Magro | - 100 | - | 100 | - | |
Thomaz Coelho | - 320 | 200 | 120 | - | |
Christine,Alice | - 40 | 40 | - | - | |
Lagoa Suja | - 60 | - | 40 | - | |
Rio Verde | - 50 | 50 | - | - | |
Araukaryjskie:CosteiraPalmital,RioAbaixo,CampoRedondo,Cannavieira itp. | 8500 - | - | 8500 | - 8500 | |
Catanduva i ok. | - 250 | - | 250 | - | |
Contenda, Serrinha, | - 200 | - | 200 | - | |
Sta Ana, Baranówka | - 50 | - | 50 | - | |
Passo Passo, Rio de Caixo | - 150 | - | 150 | - | |
Lapa, Campo do Tenente,Ponta Nova | - 300 | - | 300 | - | |
Campo Largo,Bateias, Ouro Fino, Itambe, Formigueiro,Itaqui,Rio Baixo,Rio Verde,Bugre | - 400 | - | 400 | - | |
Rio Negro,Imbuial, Poco Frio ... | - 150 | 60 | 80 | 10 | |
Muricy | - 320 | 320 | - | - | |
Zacharias | - 60 | 60 | - | - | |
Affonso Penna | - 54 | 54 | - | - | |
Cachoeira | - 26 | - | 26 | - | |
Marcellino | - 70 | - | 70 | - | |
Retiro | - 30 | - | 30 | - | |
Tijucas (Mininguava) | - 70 | - | 70 | - | |
Contenda | - 40 | - | 40 | - | |
Padre Paulo (Taruma) | - 60 | - | 60 | - | |
Rozpr. po lasach nad gr. S.Catharina | - 100 | - | 100 | - | |
S. Barbara | - 120 | 120 | - | - | |
S. Quiteria | - 25 | 25 | - | - | |
Mandasaia | - 25 | - | 25 | - | |
Papagaios Novos | - 100 | - | 100 | ||
Vieira | - 30 | - | 30 | - | |
S. Pedro | - 20 | - | 20 | - | |
Cantagallo | - 30 | 30 | - | - | |
Mandacahy | - 15 | - | 15 | - | |
Monte Alegre (Gregorio) | - 25 | - | 25 | - | |
Lagoa de Souza | - 10 | - | 10 | - | |
Agua Clara | - 10 | - | 10 | - | |
Palmeira - miasto | - 10 | - | - | 10 | |
Po lasach | - 50 | - | 50 | - | |
w okolicy Palmyra | - 120 | 120 | - | - | |
Bromado | - 20 | - | 20 | - | |
Brandao | - 50 | - | 50 | - | |
Po lasach w okolicy | - 150 | - | 150 | - | |
S. Joao do Triunfo | - 15 | - | - | 15 | |
Ponta Grossa z Pellado i Vila Estrela | - 350 | - | - | 350 | |
Ronda | - 10 | - | 10 | - | |
Fazenda Modelo | - 10 | - | - | 10 | |
Guarauna | - 50 | 50 | - | - | |
D. Gertruda | - 30 | 30 | - | - | |
Moema | - 26 | 25 | - | - | |
Floresta | - 15 | 15 | - | - | |
Tapera | - 15 | 15 | - | - | |
Taquary | - 35 | 35 | - | - | |
Taquarussu | - 20 | 20 | - | - | |
Conchas Velhas | - 5 | 5 | - | - | |
Euridice | - 10 | 10 | - | - | |
Adelaide | - 30 | 30 | - | - | |
Rio Verde | - 5 | 5 | - | - | |
Cipo | - 15 | 15 | - | - | |
Uveranas,ItaiococaPasso de Pupa | - 40 | 40 | - | - | |
Restinga do Cupim | - 50 | 50 | - | - | |
Tayo | - 50 | 50 | - | - | |
Po lasach w stronę Imbituvy i Ipirangi | - 100 | - | 100 | - | |
Tronco, Carambehy | - 30 | - | 30 | - | |
Yapo | - 30 | 30 | - | - | |
S.Leopoldina, S.Clara | - 300 | 150 | 150 | - | |
Castro - miasto | - 30 | - | - | 30 | |
Pirahy i okolice | - 50 | - | 50 | - | |
Po lasach na płn.stanu | - 50 | - | 50 | - | |
Tartak Marungawa | - 100 | - | - | 100 | |
Teixeira Soares | - 50 | - | 20 | 30 | |
Fernandez Pinheiro | - 30 | - | 30 | - | |
Iraty - miasto | - 50 | - | - | 50 | |
Rio Corrente,Pedra Preta | - 60 | - | 60 | - | |
Rio Bonito, Matto Queimado, Rosinho | - 200 | - | 200 | - | |
Alto da Serra, S.Miguel | - 500 | - | 500 | - | |
Rozpr. w okolicach | - 50 | - | 50 | - | |
Kolonja Iraty | - 70 | 70 | - | - | |
Cachoeira,Reboucas,Roxo Roiz,Rio Vinagre,Rio Azul | - 60 | - | 60 | - | |
Rozproszeni w S.J.do Triunfo | - 50 | - | 50 | - | |
Rio Claro,Dorizon Barrafeia | - 900 | 700 | 200 | - | |
Marechal Mallet w str.Gór S. da Esperanca | - 100 | - | 100 | - | |
Vera Guarany | - 330 | 330 | - | - | |
Paulo Frontim | - 100 | 50 | 50 | - | |
Carasinho | - 50 | - | 50 | - | |
Rozproszeni po lasach Jararaca, Chapeo do Sol,Paulo Freitas | - 100 | - | 100 | - | |
Uniao da Vitoria | - 30 | - | 10 | 20 | |
Kolonie pod miastem Jangada,Palmas,Matto Branco | - 100 | 50 | 50 | - | |
Cruz Machado–kolonia | - 750 | 750 | - | - | |
Obok kol.Cruz Macha. | - 200 | - | 200 | - | |
Antonio Olyntho | - 100 | 100 | - | - | |
São Mateus – okol. | - 350 | 350 | - | - | |
São Pedro - okolice | - 250 | - | 250 | - | |
Agua Branca | - 150 | 150 | - | - | |
Rio Baio,Rio do Meio | - 100 | - | 100 | - | |
Prudentopolis-miasto | - 50 | - | - | 50 | |
Prudentopolis-okol | - 500 | 500 | - | - | |
Itapara | - 70 | 70 | - | - | |
Serra da Esperanca i okolice Prudentopois | - 150 | - | 150 | - | |
Guarapuava-miasto | - 20 | - | - | 20 | |
Guarapuava-okolice | - 80 | - | 80 | - | |
Amolafaca | - 100 | - | 100 | - | |
Pitanga i lasy | - 100 | - | 100 | - | |
Ivahy (Calmon) | - 200 | 200 | - | - | |
Barra d’Areia | - 20 | 20 | - | - | |
Herval | - 30 | 30 | - | - | |
Hervalsinho | - 200 | 200 | - | - | |
Apucarana | - 200 | 200 | - | - | |
Candido de Abreu | - 150 | 150 | - | - | |
Po lasach,Ivahy,Ther. | - 150 | - | 150 | - | |
Zakątki Parany | - 400 | - | 350 | 50 | |
W całym stanie: | 17500 13797 | 6434 | 8067 | 796 17500 | |
Polacy w Paranie | |||||
Kurytyba | 9000 dusz | ||||
Araukaryslkie | 8500 dusz | ||||
Teren podkurytybski | 25002 dusz | ||||
W głębi kraju | 57780 dusz | ||||
RAZEM | 100282 | ||||
POLACY W SANTA CATHARINIE
Nazwa kolonji | Ogólna liczba Dusz Rodz. | Rozmieszczeni Starych kolonjach | Rozmieszczeni Po lasach | Rozmieszczeni Po miastach |
Rio Vermelho | - 50 | 50 | - | - |
Rio Natal | - 85 | 50 | 35 | - |
Za Natalemaż do Massaranduba | - 100 | - | 100 | - |
Bateias, Avenquinha, S.Bento, Campo Alegre, S. Jose | - 400 | - | 400 | - |
Massaranduba | - 200 | 200 | - | - |
Indayal,Pinheiro,Blumenau i Brusque | - 150 | 50 | 100 | - |
Florianopolis | - 20 | - | - | 20 |
Grao Para, Orleans i okol. | - 100 | 80 | 20 | - |
Esteves Jr.Annitapolis i ok. | - 100 | 100 | - | - |
Cocal,Cresciuma i okolica | - 150 | 100 | 50 | - |
Mafra i okolice | - 50 | 40 | - | 10 |
Itayopolis(Lucena) i okol. | - 1200 | 900 | 300 | - |
Tres Barras, Rio Tigre i ok | - 250 | - | 100 | 50 |
Mun. Canoinhas | - 100 | - | 100 | - |
Porto Uniao, Ant.Candido,Barreiros | - 30 | 20 | - | 10 |
Legru | - 40 | 40 | - | - |
Nova Galicia | - 60 | 60 | - | - |
Rozxproszeni po St.SC. | - 50 | - | 50 | - |
Razem: 3.135 1.690 1.255 90
Polaków w Sta Catharina razem: 3.135 rodz. = 18.810 dusz.
POLACY W RIO GRANDE DO SUL.
Nazwa Kolonji | Ogolna liczba Dusz Rodzin | Rozmieszczenie Stare kolonje | Rozmieszczenie Po lasach | Rozmieszczenie Po miastach |
Rio Grande (miast) | - 200 | - | - | 200 |
Pelotas | - 50 | - | - | 50 |
S. Feliciano- kolo. | - 600 | 500 | 100 | - |
W okolicy S. Fel. | - 100 | - | 100 | - |
Mariana Pimentel | - 200 | 200 | - | - |
Rozpr. w okolicy | - 50 | - | 50 | - |
São Braz, Camaquam,Porto Alegre-miasto | - 600 | - | - | 600 |
Rozpr. na poł.stanu | - 150 | 100 | 50 | - |
S Antonio da Patru | - 70 | 70 | - | - |
S. Marcos | - 80 | 80 | - | - |
Antonio Prado | - 50 | 50 | - | - |
Alfredo Chaves | - 200 | 200 | - | - |
S.Thereza,B.Goncalves | - 50 | 50 | - | - |
Guapore,S.Luiz da Casca | - 250 | 250 | - | - |
Jaguary | - 150 | 150 | - | - |
Rozpr.w centrum st. | - 150 | 150 | - | - |
Erechim- miasto | - 100 | 100 | - | - |
Capoere | - 200 | 200 | - | - |
13km,Castilhos, Rio dos Indios | - 700 | 700 | - | - |
Paiol Grande | - 150 | 150 | - | - |
Treze de Maio | - 600 | 600 | - | - |
Rio de Peixe | - 500 | 500 | - | - |
Cacador,Ligeiro | - 100 | 100 | - | - |
Floresta | - 500 | 500 | - | - |
Cravo i w lasach | - 100 | 100 | - | - |
Baliza | - 200 | 200 | - | - |
Barro | - 500 | 500 | - | - |
Dourado | - 300 | 300 | - | - |
Płn.Passo Fundo i Marcelino Ramos | - 250 | 250 | - | - |
Ijuhy | - 500 | 500 | - | - |
Guarany | - 2000 | 1500 | 500 | - |
Santa Rosa i okolica | - 200 | 100 | 100 | - |
Santo Angelo | - 100 | - | 100 | - |
Rozpr.na zach.stanu | - 200 | - | 200 | - |
Razem: - 10200 7950 1450 850
Ogólna liczba Polaków w Rio Grande do Sul: 10.200 rodzin,dusz = 61.200.
-110-
TABELA DANYCH STATYSTYCZNYCH
Ze spisu ludności polskiej Brazylji, służących do zorjentowania się w stosunku liczebnym polskiej emigracji do ogółu ludności.
Ogolna cyfra ludności Parany wedle statystyki z 1920r = 685.711 dusz. Ludność okręgu ściślejszego zaludnienia polskiego w Paranie:
Powiat | Liczba dusz |
Araukaria | 11.280 |
Campo Largo | 19.149 |
Colombo | 5.806 |
Conchas | 3.908 |
Curityba | 78.986 |
Entre Rios | 7.997 |
Imbituva | 12.419 |
Iraty | 13.764 |
Lapa | 25.677 |
Marumby | 3.946 |
Palmeira | 19.051 |
Palmyra | 2.423 |
Ponta Grossa | 20.171 |
Prudentopolis | 19.850 |
Rio Negro | 17.358 |
S. Joao do Triunfo | 9.032 |
S. Jose dos Pinhaes | 27.918 |
S. Mateus | 14.235 |
S. Pedro de Mallet | 14.294 |
Tamandare | 4.749 |
Teixeira Soares | 4.250 |
Uniao da Vitoria | 10.527 |
Ypiranga | 15.851 |
Razem: | 363.641 |
Ludność ogólna Rio Grande do Sul.: 2.182.713 dusz
Ludność ogólna Sta Cathariny: 668.743 dusz.
-111-
ROZDZIAŁ III
KOŚCIÓŁ, PARAFIA, KLER I ICH ROLA W ŻYCIU KOLONJI.
Uwagi wstępne
Kto miał sposobność badać w różnych ośrodkach życie naszego wychodźcy, ten musiał zaobserwować rolę, jaką w życiu tem odgrywa kościół, parafja i ksiądz polski.
Jest to bez zaprzeczenia pierwsza więź, łącząca naszych emigrantów, jest to w początkach pierwszy teren, a nieraz i jedyny, na którym się zaznacza ich zbiorowa akcja. Rzuceni na obcy sobie zupełnie grunt, zazwyczaj, o ile chodzi zwłaszcza o czasy dawne, nieuświadomieni pod względem narodowym w chęci posiadania polskiego księdza i własnego kościoła manifestowali bodaj wyłącznie swą odrębność, a wiążąc się w towarzystwa dla budowy kościoła, rzucali podwaliny pod przyszłe życie organizacyjne.
Objaw ten spotyka się także rzecz prosta u naszej kolonji w Poł. Brazylji. Spotyka_się może jeszcze w większym stopniu niż w innych skupieniach gdyż wychodźcy, którzy pierwsi tu przybywali stali bardzo nisko na polu_ zarówno uspołecznienia, jak i uświadomienia narodowego, a w dodatku znaleźli się bez opieki, bez kierownictwa jnteligencji świeckiej, której tu w początkach nie było zupełnie, tak że jedynie chyba ksiądz polski mógł się niemi zająć.
To też zaraz u samej kolebki naszej kolonizacji w Paranie czy Sta Catharinie spotykamy w 1869 roku księdza polskiego, który występuje jako jednostka, mająca w swem ręku inicjatywę. Był nim proboszcz z Gaspar koło Blumenau, ks. Antoni Zieliński, z którym porozumiewał się Edmund S. Saporski, postanawiając wyrwać z pośród Niemców garść tamtejszych Polaków i przenieść ich do Parany.
-112-
Zaraz też u początku każdej kolonji staje się aktualną sprawa kościoła. Zapracowany, nie mający czasu dbać o nic poza zdobyciem kawałka chleba kolonista nie zapomina o kościele i skoro tylko zbiera się gdziekolwiek w gromadce, zaczyna zabiegi o polskiego księdza i o swój własny kościół. W ten sposób powstaje wśród kolonji polskiej w Poł. Brazylji szereg polskich kościołów i parafji.
Nie chcę tu pisać historji kościoła polskiego w Brazylji gdyż temat ten interesujący i bogaty wart jest specjalnego opracowania. Chcę jedynie, zanim przejdę do statystyki obecnego stanu rzeczy, dać nieco dat i szczegółów kronikarskich, które pozwolą czytelnikowi zorjentować się w całem zagadnieniu, zapozna go z rozwojem tegoż, z rolą kleru w odnośnych okresach, stanowiskiem tutejszego episkopatu, no a wreszcie stosunkiem do parafji, księdza i kościoła naszego ludu, co wszystko razem umożliwi wyprowadzenie pewnych wniosków na jutro.
A więc nieco wspomnień.
Trudne początki - Pierwsi księża. - Kler świecki. - Ich rola i znaczenie. - Plon ich pracy. Episkopat - Zakonnicy. .
Ksiądz polski jest niemal od tak dawna w Paranie jak kolonista.
Pierwszym polskim kapłanem był zapewne na gruncie parańskim ks. Marjan Giżyński, który w 1875 roku objął parafję w Abranchez. Ale już w ślad za nim przybywają inni. W roku 1876 staje na Orleansie ks. Ludwik Przytarski, Kaszuba, bez wątpienia najinteligentniejszy z ówczesnego kleru polskiego, którego charakter jednakże i temperament skazał na to, by imię jego zasłynęło nie nazbyt dodatnio. W tymże sajmyrn roku wraz z falą. Wychodźców z Galicji Zachodniej przybywa do Thomaz Coełho ks. Fr. Soja w 1877 roku parafję Abranchez obejmuje ks. Wład.Grabowski, aby ją już w 1880 oddać ks. Fr.X, Gurowskiemu. W 1885 roku pojawia się też na Muricy zacny Sybirak, staruszek. Ks. T. Domiański, który tam wkrótce też umiera, miłe po sobie pozostawiając wspomnienia. W 1884 roku obejmuje Thomaz Coelho ks. Jan Adarnowjski. Przychodzi „gorączka brazylijska”. Z falą naszego ludu płyną też polscy księża we większej już liczbie.
-113-
Pierwsi pojawiają się ks. ks. M. Słupek, Jan Peters, Andrzej Dziatkowiec, Wład. Smołucha i Kaz. Andrzejewski. Pole do pracy wdzięczne, kolonje polskie rosną, cóż kiedy warunki miejscowe i same kwalifikacje przybyszów nie pozwalają im spełnić zadania. Przedewszystkiem rewolucja federalistyczna w 1893 do 1894 roku, która objęła także teren zaludniony przez Polaków wciąga w swój wir również księży polskich. Ofiarą jej omal nie stają się księża Smołucha, Andrzejewski, którym śmierć zaglądnęła blisko w oczy, zostaje w nią też zamieszany ks. L. Przytarski. Nie podoba się to wikarjuszowi generalnernu, zastępcy biskupa w Kurytybie. Rozpoczyna się przenoszenie księży polskich z miejsca na miejsce i to przeważnie do parafji niepolskich, brazylijskich, z tendencją kasowania osobnych polskich parafji. A nastrój w społeczeństwie do wikariusza generalnego stawał się tak wrogi, że już w 1893 r. czytamy w Gazecie Handlowo-Geograficznej Nr.21: „Gdy jednaką tak daleko dojdzie, że pod żadnym warunkiem nie dopuszczą nam księży, natenczas zmuszeni bedziemy utworzyć zchyzmę tj. nie aby się od_kościoła rzyjmsko-katolickiego odłączyć, ale jedynie dlatego, aby naród utrzymać w wierze i nie dać się wynarodowić. Sytuacje utrudniaja intrygi i walki wzajemne pomiędzy samymi polskimi księżmi. Na nic się niezdadzą zabiegi ks. Słupka który jako sekretarz kurji i koadjutor parafji Kurytybskiej stara się tatować i wpływać na wyodrębnienie osad polskich w osobne narodowe parafje. Musi ustąpić i rozgoryczony opuszczą Parane. Ksiądz wikarjusz geneneralny prowadzi dalej w myśl wygłoszonego przez się zdania: „ Już czas by był z Europejczykami zakończyć, wszyscy stać się muszą pod każdym względem Brazyljanami, nie potrzeba nam księży i parafji innych narodowości. Ale tymczasem emigracja płynie dalej i życie samo pomaga na pewien czas problem ten rozstrzygnąć korzystnie dla wychodźcy. Przybywają dalsi polscy kapłani ks. ks. M. Kalinowski, J. Fuliński, Ignacy Wróbel, L. Niebieszczański, Mich. Szostkiewicz, ks. Stan. Osowski, prałat Jan Bronikowski, Cezary Wyszyński, AL Iwanow. Ci czterej ostatni idą do Rio Negro, Luceny, wówczas jeszcze w Paranie i Rio Vermelho już w Sta Catharinie. Wtedy też przybywa do Cocalu pod Lagunę ks. Stan. Chylińsiki. Zbliżamy się do 1900 roku.
-114-
Spotykamy się w tym czasie poraź pierwszy z nazwiskiem księży J. Wołoncewicza, Jana Miętusa, An. Rymara i innych.
W tym też okresie zanotować należy fakt, że w 1892 roku na kolonji Marianna Pimentel w stanie Rio Grande do Sul zjawia się pierwszy ksiądz polski, Morzejewski, w roku 1896 na S. Felicjano ks. Robert Kuklok, Salezjanin, w 1897 roku w Porto Alegre ks. Wojciech M. Dynia, w 1898 roku na Ijuhy ks. Antoni Cuber a w 1899 roku na S. Feliciano ks.Maciej Pięch, Jan Marek i Kapucyn, ks. Honorat Jedliński, w mieście Rio Grande do Sul Salezjanie ks. Stan. Banysz, Józef Kopczyński i Fran. Pradel, na kol. Alfredo Chaves ks. Józef Bardini, Włoch, mówiący po polsku i inni. W Paranie powstaje szereg nowych kolonji i skupień polskich stwarzających warunki dla odrębnych parafji i mimo oporu tzw. „miarodajnych” sfer żywiołowy napór kolonisty, domagającego się polskiego księdza zwycięża. Ale napór ten musiał być niemały, kiedy w spokojnej „Gazecie Polskiej w Braz.” Czytamy w 1893 roku artykuł pt. „Kościół Polski w Brazylji” w którym autor podkreśla niechęć do kapłanów polskich i tych co chcą zbrazylijszczenia ludu naszego, a z drugiej strony walkę ludu o księży polskich.
To też wobec widocznego faktu, że księża świeccy nie odpowiadają warunkom, rodzi się myśl, aby do Parany sprowadzić Zakonników, którzy z jednej strony będą może umieli lepiej spełnić nadzieje, pokładane w nich, a z drugiej strony jako organizacja potrafią się przeciwstawić obcym zakusom. Projekty tyły w tej dziedzinie różne. Pisano o OO. Misjonarzach, potem o OO. Salezjanach i OO. Zmartwychwstańcach, ale realizacja tego pomysłu nie prędko miała nastąpić. Tymczasem po koloniach polskich w Paranie i Sta Catharinie poczynają pojawiać się zakonnicy, ale nie Polacy. Na widownię ku końcowi tego pierwszego okresu w dziedzinie organizacji kościoła polskiego w Brazylji występują OO. Franciszkanie i Zgromadzenie ,,Verbum Divini”, zwane pospolicie Werbistami, albo Niemcy zdecydowani, mowiący trochę po polsku albo zniemczali Polacy, którzy wnosząnowy element walki.Lud Polski bowiem a potem i prasa polska występuje z nimi do walki pod hasłem „ precz z Hakatą w kościele”.
-115-
Zamykając ten okres nie będę się zagłębiał w szczegóły dziejów tych czasów. To można jednakże śmiało stwierdzić, że naogół, nie mówiąc o wymienionych już wyjątkach, kler polski w pierwszym okresie swej działalności na tutejszym gruncie doniosłej roli, jaka mu przypadła w udzielę, nie spełnił, egzaminu nie zdał.
Czas księży zakonnych. - Misjonarze w Paranie. - Walka z „Werbistami”. - Atak kurji biskupiej. - Księża świeccy, Polacy tutejsi
Pierwszy ten okres trwa do roku 1903, kiedy to pojawiają się w Paranie pierwsi księża ze Zgromadzenia św. Wincentego, zwani w skróceniu Misjonarzami Krakowskimi, polska bowiem prowincja ich tam się znajdowała. Było ich trzech, a mianowicie ks. ks. Bol. Bayer, Frań. Chylaszek i A. Dyla. Przybywali nazaproszenie społeczeństwa za zgodą pierwszego biskupa Parany D. Jose de Camargo Barros i osiedli na kolonji Thomas Coelho. Z momentem tym gwiazda kleru świeckiego, importowanego z Polski czy Stanów Zjednoczonych Am.Półn. zachodzi niepowrotnie. Będzie blednąc z każdym rokiem, aby zwolna wraz z wymieraniem i usuwaniem się interesowanych zajść zupełnie. Równocześnie z przybyciem ks. ks. Misjonarzy poczynają mnożyć się w Paranie „Werbiści”. Obejmują Kurytybę, gdzie osiada w 1904 roku głośny w historji kolonji polskiej w Paranie, ks. Stanisław Trzebiatowski, któremu się zarzuca, że jest Niemcem. Jest to przez długie lata głowa Werbistów w Paranie. Mają już od lat szeregu Muricy, zajęli Ponta Grossę i kolonję w Palmeryjskiem z siedzibą na S.Barbarze. Zaczyna się walka między obu zgromadzeniami o pajafje, toczona z cicha acz nieprzejednanie, a równocześnie rozgorzała walka między „Werbistami” a społeczeństwem i prasą polską. Sytuację gorącą komlikuje jeszcze walka z biskupem miejscowym. Pierwsz strzał ze strony polskiej to odpowiedź na wydalenie ze seminarium Kurytybskiego dwuch kleryków Polaków za to, że zbyt otwarcie, uczciwie, śmiało przyznawali się do narodowości polskiej.
-116-
To też Bielecki w „Gazecie Polskiej” nr 12 w art. „Przyczyny rozgoryczenia” atakuje biskupa. A dalszy asumpt dają do walki dwa rozporządzenia Kurji o komitetach parafialnych i obowiązku składania przez ich członków przysięgi posłuszeństwa biskupowi, a równocześnie projekt dwujęzycznych katechizmów, portugalsko-polskich, mających na celu wynaradawianie dziatwy polskiej. A także głośne rozporządzenie biskupa, że żaden kapłan obcokrajowy nie dostanie prawa przebywania w djecezji, o ile w terminie społeczeństwa bierze udział prasa, zarówno radykalizujący „Polak w Brazylji”, jak i bardzo przepisanym nie zda egzaminu z języka portugalskiego.
„Ostateczności” w Nr. 22 z dnia 31 maja 1905 roku: „Na duchowieństwo polskie, chociaż i narodowo usposobione liczyć nie możemy, gdyż ono związane przysięgą posłuszeństwa, mimo chęci nieraz najszczerszych nic lub zbyt mało dopomóc nam może. Musimy więc liczyć tylko na siebie samych”.
Słowa te wywołane zostały stanowiskiem kleru polskiego wobec walki między społeczeństwem polskiem a temi sferami, które chciały narzucić mu niezgodne z jego godnością Polaków, rzeczników interesów polskiego kolonisty więzy i ramy. Słowa te nie straciły na wartości po dziś dzień i przy lada „próbie ogniowej”, kiedy obowiązki Polaków stają w kolizji z interesami księży i ich obowiązkami, niestety słowa Bieleckiego znajdują swe potwierdzenie.
W tym to czasie rzucono też w 1905 roku wobec zatargów z biskupem hasło: „Dla polskiego ludu polski biskup”. Jest to miara zadrażnienia stosunków.
Jak to zaznaczyłem powyżej walka z „Werbistami” nie ustawała. „Gazeta Polska” w swych artykułach pt. „Krzyżactwo w Paranie” i „Polak w Brazylji” biją w nich żywo. Wogóle toczy się walka ożywiona naokoło spraw kościoła i kleru polskiego w Paranie. Ks. ks. Misjonarzy przybywa coraz więcej. Obejmują stopniowo Órleans, Abranchez, Rio Claro, Agua Branca, Prudentopolis, Lucenę i Rio Vermelho w Sta Catharinie.
-117-
Wpływy ich rosną. Kiedy zaś walka między „Polakiem” i jego wydawcą Warchałowskim a Misjonarzami przenosi się na teren szkoły i do szkół parafjalnych sprowadzać poczynają księża Siostry Szarytki i Rodziny Marji, wpływ Misjonarzy rośnie jeszcze bardziej. W miarę zaś wzrostu ich znaczenia rośnie też zaognienie w walce. Obie strony nie przebierają w środkach. Kler nie szczędzi ambony a nawet konfesjonału, każdego chwytając się sposobu, by zgnieść przeciwnika. „Polak w Brazylji” nie pozostaje dłużnym. Niektóre epizody tej walki ponure rzucają światło na metody, jakie wówczas stosowano.
W drugim tym okresie pojawił się w Paranie ostatni epigon księży świeckich z Polski, ks. Józef Anusz, który w roku 1904 w lipcu objął parafję w Araukarji, na której pracując przez okres lat kilkunastu odegrał w życiu kolonji polskiej role poważną. Była to bezwątpienia najwybitniejsza indywidualność pośród kleru. Zapalony Parańczyk, żywy działacz społeczny skupiał na sobie przez szereg lat uwagę społeczeństwa w Paranie i Polsce. W tym też okresie występuje na widownię poraz pierwszy nowy typ księdza świeckiego, do którego należeć będzie przyszłość kościoła w Paranie, to wychowanowie tutejszego seminarjum, synowie polskich kolonistów w Paranie. Są to ci, którzy jedynie mogą się stać jako Brazyljanie z urodzenia konkurentami polskich księży zakonnych i którzy grożą wyrwaniem im z rąk obecnego ich stanu posiadania. Do nich należą ks. ks. M. Surek, J. Falarz, sekretarz obecny biskupa kurytybskiego, J. Noch, proboszcz obecny z Araukarji, i Wład. Kula, obecny proboszcz z Campo Largo.
Nowopowstałe kolonje rządowe w Paranie objęli głównie „Werbiści", a mianowicie, Cruz Machado, Apucarana i Ivahy. Natomiast Vera Gurany, Iraty i Itapara wchodzą do parafji kierowanych przez ks. ks. Misjonarzy. Natomiast w dalekiem Rio Grande do Sul stosunki i w tym drugim okresie się niemal nie zmieniają. Oprócz księży świeckich dawniejszych wyłaniają się dwaj księża tutejszego już powołania, a mianowicie ks. Stanisław Wolski i ks. Stanisław Gołombowski. Jedynie kolonje Ijuhy obejmują OO. Misjonarze. Pozatem w Rio Grande znajdują schronienie,ci księża którzy w Paranie z takich czy innych względów stali się niemożliwi, np. ks. ks. Dziatkowiec, Styś, Szostkiewicz, Stawianowski, Rymar itp.
-118-
Około 1908 r. w S. Luiz da Casca bawi przez jakiś czas Polak Kapucyn, ks. Augustyn Zaraza. Ten okres trwa aż do 1920 roku. Ksieża świeccy ubywają już to przez powrót do kraju już to przez śmierć. Wyjeżdżają ks. ks. Fuliński, Kalinowski, Wróbel, Miętus, Frug, Bromkowski, Wyszyński i Iwanów do Europy lub Stanów Zjednoczonich, do Rio Grande zaś wyżej wymienieni. Umierają ksiądz Soja, po awanturach kończy żywot ks. Lud. Przytarski, po Odyssei całej przenosin z parafji do parafji ks L. Niebieszczański. Zakony rozpościerają swe panowanie na całą niemal Paranę. Wyrastają im natomiast konkurenci w postaci księży świeckich tutejszego powołania. Wzajemny stosunek obu zakonów można scharakteryzować cichą podziemną walką o wpływy i parafje. Władze kościelne po nieudałym ataku ostrym, o którym wyżej pisałem, a który w dużej mierze zawdzięczać można było Hakatyście sekretarzowi ówczesnego biskupa, przyjęły inną taktykę i z tej strony zamiast gwałtownych ataków frontowych, stosuje się metodę systematycznego podminowania stanowiska polskiego. Wogóle organizujący się kościół tutejszy położył nacisk silny na swój brazylijski charakter i znaczenie Kurji biskupiej. Obowiązek zapisywania majątku koscielnego na mitrę biskupią odnośnie do nowych kaplic i kościołów, jest ściśle przestrzegany. Ale zewnętrznie walki żadnej nie widać. Nie ma też pod koniec tego okresu walki z klerem ze strony społeczeństwa. Wojna i inne zagadnienia odwracają uwagę od tej kwestji.
Dla dopełnienia oceny drugiego tego okresu trzeba dodać, że poza sporadycznemi incydentami kler w drugim okresie reprezentuje już całkiem przyzwoicie swój stan. Zwłaszcza należy to podkreślić w stosunku do księży ze Zgromadzenia Misjonarzy Krakowskich.
Oni też biorą się energiczniej, popchnięci do tego zresztą bardziej ożywioną akcją obozu świeckiego do pracy na polu społecznem. Przy ich pomocy powstaje szereg szkół zakonnych po kolonjach. Na tem polu odznaczył się ks. Bolesław Bayer, Misjonarz z Thomaz Coelho, a przedewszystkiem ks.J.Anusz w Araukaryjskiem, działajacy z własnych zresztą pobudek jako ruchliwy i uświadomiony społecznik.
Kolonista polski nie przestaje hojnie szafować groszem na cele kościoła własnego, buduje świątynie, walczy z naporem obcych czynników aczkolwiek coraz widoczniej bierze u niego górę poczucie narodowe, na tym budując swój stosunek do kleru, czy dobry Polak czy nie, czy pracuje dla oświaty czy nie itd.
-119-
W każdym razie przy kościele polskim i polskiej parafji tworzą się jeszcze najsilniejsze polskie skupienia.
Tu jeszcze wspomnieć należy o dwu próbach kościoła narodowego w Paranie. W 1899 roku zakłada na Lucenie parafję niezależną przybyły z Ameryki ks. An. Pilszak. Trwało to jednakże krótko i po awanturach ks. Pilszak zawiódłszy pokładane w nim przez lud nadzieje zniknął. Próba ponowiona została na Rio Claro. Na czele parafji stanął ks. Tadeusz Stankiewicz w 1906 roku. W tym wypadku poszło o to, że biskup nie chciał poświęcić kaplicy na 3-ciej linji. Ruch miał poważne szansę powodzenia, ale rozwiązłe życie ks. Stankiewicza odstręczyło od niego wszystkich. Tak jednakże jak w Stanach Zjednoczonych, sprawa tytułu własności majątku parafjalnego może każdej chwili stać się zaczątkiem ruchu niezależnego. O tem nie należy zapominać ani na moment. Tu trzeba jeszcze wspomnieć zresztą tylko z obowiązku kronikarskiego, że przed wojną robiono próby nawiązania kontaktu z Marjawitami, rozwijającymi pod ten czas ożywioną akcję w Królestwie Polskiem, ale kroki te nie wydały żadnych zresztą rezultatów.
Ostatnie przesunięcia. - Kościół i kler nawet do niedawna niepewny pod względem narodowym jak „Werbiści" poloniżuje się na gwałt. - Stan faktyczny obecny.
Powstanie Niepodległej Polski, przybycie przedstawicielstw Rzeczypospolitej do Brazylji i w tej dziedzinie wniosły nowe wartości, nowy punkt wyjścia w stosunku społeczeństwa do kościoła i kleru polskiego, zmusiły tenże do gorętszej akcji, do bardziej ożywionej pracy narodowej i społecznej?
Kontowy ten okres jest świadkiem nowych przesunięć w dziedzinie stanu posiadania parafji. Księża Misjonarze obejmują od „Werbistów" Cruz Machado i Ivahy, po śp. ks. Wład. Smołusze, epigonie dawnego typu księży świeckich S. Matheus. W Rio Grande do Sul zwijają Ijuhy, które się z Polaków wyludnia, za to obejmują olbrzymią parafję Guarany. Zmarli ks. K. Andrzejewski i ks. Jan Peters, weterani kleru tutejszego, a po ks. J. Anuszu, który porzucif stan duchowny, objął Araukarję, ks. J. Noch, wychowanek tutejszego seminarjum.
-120-
Z Kurytyby ustçpuje ks. Stan. Trzebiatowski, dotychczasowa głowa „Werbistów”, redaktor i wydawca ,,Gazety Polskiej”, a na jego miejsce wchodzi ks. Teodor Drapiewski, Polak niewątpliwy. Wobec powołania do życia polskiej prowincji ,,Werbistów” stają się oni też Polakami odbierając tem monopol polskości ks. Misionarzom.
Ks. ks. Misjonarze osiedlaja się w Kurytybie, zakładając pismo tygodniowe, „Lud”, jednem słowem biorą prym w kosciele polskim, chociaż „spolszczenie” Werbistów stępia ich argument w walce z nimi. Z tem wiąże się wybitna akcja na polu szkolnictwa, spowo-
dowana powstaniem postępowego Związku Towarzystw Polskich „Kultura”. Księża organizuja drugi związek ,,Oswiata”. Na łamach pism od czasu do czasu wybucha walka miçdzy postępowym ,,świtem”, a klerykalnym ,,Ludem” i „Gazeta Polska”. Ale tematem jej jest albo stosunek do Polski, do interesów Państwa, którego ,,prestige'u" nie zawsze umieją czy chcą-być rzecznikami te ostatnie a zwłaszcza ,,Gazeta Polska", a wreszcie stosunek do spraw lokalnych kolonji polskiej. Kler cały jest zmuszony stanąć na.stanowisku polskości. interesu kolonji i narodu, w granicaçh tych obraca się jego dziatalność, w tych ramach toczy się walka z drugim odłamem społeczeństwa, pod tym tylko kątem widzenia ocenia się jego pracę. Muszą się temu podporządkować nawet ,,Werbisci”, polonizujący się na gwałt. Niestety nie podporzadkowują się si temu księża Polacy tutejsi którzy w życiu polskiej kolonji udziału nie biorą żadnego, aczlcolwiek na polskiej siedzą parafji, jak ks. Noch w Araukarji. Są to już Brazyljanie, chociaż niektórzy z nich nawet pa polsku czują. Na zewnątrz się z tem jednakże nie manifestują.
dowana powstaniem postępowego Związku Towarzystw Polskich „Kultura”. Księża organizuja drugi związek ,,Oswiata”. Na łamach pism od czasu do czasu wybucha walka miçdzy postępowym ,,świtem”, a klerykalnym ,,Ludem” i „Gazeta Polska”. Ale tematem jej jest albo stosunek do Polski, do interesów Państwa, którego ,,prestige'u" nie zawsze umieją czy chcą-być rzecznikami te ostatnie a zwłaszcza ,,Gazeta Polska", a wreszcie stosunek do spraw lokalnych kolonji polskiej. Kler cały jest zmuszony stanąć na.stanowisku polskości. interesu kolonji i narodu, w granicaçh tych obraca się jego dziatalność, w tych ramach toczy się walka z drugim odłamem społeczeństwa, pod tym tylko kątem widzenia ocenia się jego pracę. Muszą się temu podporządkować nawet ,,Werbisci”, polonizujący się na gwałt. Niestety nie podporzadkowują się si temu księża Polacy tutejsi którzy w życiu polskiej kolonji udziału nie biorą żadnego, aczlcolwiek na polskiej siedzą parafji, jak ks. Noch w Araukarji. Są to już Brazyljanie, chociaż niektórzy z nich nawet pa polsku czują. Na zewnątrz się z tem jednakże nie manifestują.
Jest to symbol, jest to znak czasu, zapowiedź jutra. Jej dziedzinie jutra z punktu widzenia niewesołego.
Uwagi końcowe. - Wnioski.
Kończę. Z tego szkicu historycznego widać, że mimo wszystko kler polski pod wpływem konkurencyjnej działalności oáwiatowo - narodowej
-121-
obozu swieckiej inteligencji i postępowych ugrupowań bierze coraz żywszy udział w tej pracy, staje się aktywnie coraz bardziej polskim, może nieraz powierzchownie, może z pobudek negatywnych, ale niemniej zaprzężony zostaje do rydwanu polskości w całem tego słowa znaczeniu.
W miarę, jak się tworzy opinja publiczna, jak narasta kontrola moralna, ustają skandaliczne czasy pierwszego okresu i na zewnatrz postepowanie kleru polsikíego nazwac moina po-prawnem, nawet wzorowem w porównaniu np. z Włochami.
To są plusy. Ale są i minusy. A oto najważniejsze z nich.
Na nowem pokoleniu księży tu już swięconych.jako Polakach, budować nie możemy. O ile chodzi o stosunek do władz koscielnych tutejszych nie wiele można liczyć i na resztę kleru.
W razie konfliktu lud zostanie zdany na siebie samego, na własne swe siły a ewentualnie na pomoc po polsku bez kompromisów czujących działaczy swieckich. I tu wniosek końcowy.
Przyznając w przeszłości niepodzielna niemal zasług parafji polskiej, utworzonej niepohamowanym pędem i nieprzeparta chęcią kolonisty, że wjej ramach skupi się nasz lud, kładac podwaliny pod odrębne polskie życie, musi się stwierdzić że obecnie kosciół, parafja i kler jest już tylko jednem ze współczynników naszego życia narodowego tu na Wychodźtwie.. i to czynnikiem zdradzającym jedynie potencjalne wartosci. Inicjatywa przeszła do obozu świeckiego. Wtem przeswiadczeniu, należy podkreslić, że główna ostoja polskosci muszą się stać swieckie narodowo-spoleczne organizacje. „Liczmy tylko na siebie samych”, jak powiedział Bielecki.
-122-123-
SPIS PARAFJI POLSKICH W BRAZYLJI.STAN Z ROKU 1923-KOŃCA.
Miejscowość | Kolonje jakie parafia obejmuje | Ile liczy rodzin | Wezwanie | Rok założenia | Kto Jest Prob. | Wartość majątku | Na kogo majątek Kościel. Jest zapisany | Czy są kaplice | Czy są Brazyljanie | Uwagi |
Kurytyba | Miasto Portao C.deGalicia c.de Siqueira | 800 Rodzin Około 2000 Samot. | Św. Stanisława Biskupa i Męczenn. | 1904. | Ks. Tadeusz Drapiewski | 250 kontów | Na tzw. “fabrica” Plebania Własna Werbistów | - | Jest to Kapelania Specjalnie Polska | Pierwsi Księża Pojawia Ją się w 1890r. |
Santa Candida | Kandyda Bacachery Bairro Alto Uma Resaka Roca Gr. | 233 Rodzin | Św. Kandydy Św. Anmtoni | 1876 | Ks. P. Warkocz | 100 kontów | Na Kościół Św. Kandydy To samo co na biskupa | - | Niece Brazyljan | |
Antonio Prado | Antonio Prado | 30 rodzin | Św. Anny | 1886 | Nieco Włochów | |||||
Abranchez | Abranchez Pilarzinho Lamenha Butiatuba Pacatuba Juruqui S.Gabriella Cachoeira S.Venancio Barrarinha | 500 rodzin | Św.Anny | 1875 | Ks. J. Góra | 70 kontów | Na biskupa | Św. Michała Na Lamenhi Dużej Od 29.10. 1923r. | 70 Rodzin włoskich I parę Brazylij. | |
Orleans | Orleans, S.Inacio, D.Pedro, Campo Cumprido, Bariguy, Butiatuvinha Rivierre, Campo Novo, Campo Magro | 430 Rodzin | Św. Antoni | 1876 | Ks. Fran. Chylaszek | 110 Kontów. Par.ma 26 alkrów szakier | Patrim. Św. Antoniego To samo Co na biskupa | - | Włosi I barzylianie Nie Stanowią 15% | |
Thomas Coelho | Thomas Coelho, Stare i Nowe Rosy, Barigui, Christina, Rio Verde | 350 Rodzin 132 rodzin | Św. Michał Św. Jan Chrzc. | 1978 1880 | Ks. B. Bayer | 70 Kontów 15 kontów | Oba Na biskupa | Kościół M.B. Bolesnej W stronę Araukaji | Niewielu Obconarod. | Na Christinie Buduje Się Nowy kościół |
Araukaria | Kolonje W powiecie Araucaria | 7000 dusz | N.M. Panny Niep.Pocz. | - - | Ks. Jan Noch | 60 kontów | Na biskupa | Trzy kościoły | Obcy Około 30% | |
Campo Larho | Campo Largo, Bateias, Formigueiro Rio Verde Rio Baixo, Rodeo, Balsa Nova Bugre | 200 Rodzin | Św. Józef | - | Ks. Wład. Kula | 40 kontów | Na biskupa | Szereg Brazylij. Kapliczek Po lasach | Brazyljanie Przeważaja, Jest też Sporo Włochów | Parafia Właściwie Brazylijska Polaków przybywa |
Muricy | Muricy, Zacharias, Marcellino, Aff.Penna Rozsiani po Lasach aż do gr.SC. | 700 rodzin | Najśw. Serca Jezusowego | 1876 | Ks. Stanisław Trzebiatowski | 50 Kontów 10 na Zachari | Na biskupa | Kościółek Na Zacharia. | Na Kolonji Polacy Są w Większości. Po lasch Brazyljanie | Na Zacharias Buduje się Nowy Kościół. |
Sta Barbara | Sta.Barbara Papagaios Novos, Cantagallo Vieira | 470 rodzin | Św. Barabary | 1890 | Ks. Stanislaw Cebula | 70 kontów | Na biskupa | Nowy Kościół Na Pap. Stary Cantagallo | Brazyljan niewielu | |
Agua Branca | Agua Branca, Rio do Meio, Antonio Oluntho | 250 Rodzin 200 Rodzin | Św. Józefa Św. Jóżefa | 1891 | Ks.J. Zygmunt | 12 kontów | Na biskupa | Na Antonio Olyntho Buduje się kościół | Na Antonio Olyntho są Rusini | |
S.Mateus | S.Mateus, S.Pedro i okolice | 600 rodzin | M.B. Częstoch. | 1891 | Ks. Fr. Zdziebło | 30 kontów | Na biskupa | Ks.polski Obsługuje Też obcy. | ||
Rio Claro | Rio Claro Fluviopolis, Dorizon, V.Guarany, P.Frontim, Carasinho | 1580 rodzin | M.B. Różańcowej | 1894 | Ks.St. Kandora | 50 Kontów | Na Misjon. Ale bez Sankcji biskupa | Kościółek Na Guarany I nowy Na M. Mallet | Obcych i Brazyljan Około 20% | |
Cruz Machado | Cruz Machado i okolice | 950 rodzin | Św. Anny | 1913 | Ks.A. Weiss | 30 kontów | Na biskupa | Kaplice Na linjach | Brazyl. I Niemcy | |
Iraty | Iraty-miasto I kolonje Rio Corrente Riosinho, Rio Bonito, Alto da Serra, Pedra Preta, Cochinhos | 1100 rodzin | - | 1920 | Ks. J. Walek | 15 kontów | Na Biskupa | Kaplica Na kol. Iraty | Obcych 30% | Parafja Uważana Przez bpa Za brazyl. Polacy Mają Własny Grunt i Chcą Budować własny |
Ponta Grossa | Ponta Gr. Kolonje, Guarauna, Okolice Restinga | 700 rodzin | N.Serca Jezusa | 1898 | Ks. R. Bąk | 25 kontów | Na biskupa | Kościoł Na Guara- Unie i Restindze | ||
Prudento- polis | Prudentop. Jesuino, Marcondes, Barra d’ Areia, Itapara | 750 rodzin | Matki Boskiej Od Cudownego Medalika | 1899 | Ks.L. Bronny | 50 kontów | Na ks. Bolesł. Bayera | Kaplice: Na linja, Itapara, Barra d’ Areia | Parafja Obejmuje Wszystkich Katolikow, Ale ci ucz. Prudentop. | |
Ivahy | Ivahy, Theresinha Apucarana, Herval, Hervalsinho Candido d Abreu | 900 rodzin | - | 1911 | Ks. Fr. Komander | 25 kontów | Na biskupa | Kaplice Po Linhach W There- Zinie i na Apucara- nie | Brazyljanie Mają Kapliczki Po lasach | Najroze- Glejsza Parafja. |
São Joao do Triumpho | Rio dos Patos, Osady po Lasach Roxo Roriz Reboucas | 500 rodzin | Św.Jana | - | Ks.P Domin | Kaplice Po Lasach Buduje się W Roxo Roriz | Parafja Niemiecko- brazylijska | Roxo Roriz Ma byc Dla Polaów | ||
Castro | Sta Clara Sta Leopold. Polacy w Pirahy i Tronko | 400 rodzin | - | - | Dojeżdża Misjonarz Z Kurytyby | Parafja brazylijska | Dawniej Był tam Proboszcz Polak |
Uwaga 1). Polaków w Guarapuawie i dalej na zachód obsługuje Polak verbista z Guarapuawy. Polaków w Rio Negro Franciszkanin Polak z Rio Negro, podobnie jest z Polakami w Porto Uniao da Victoria.
Uwaga 2). Statystyki kościelnej w Sta Catharina i Rio Grande do Sul nie podaje się, nie można bowiem naogół zebrać materiału, a pozatem właściwie tylko Itayopolis-Polonia w Sta Catharinie i Guarany w Rio Grande do Sul są zorganizowane.
-126-
SPIS POLSKICH KSIĘŻY W BRAZYLJI.
PARANA
01. | Ks. Jan Rzymełka | Misjonarz | Kurytyba | Wizytator OO. Misjonarzy w Br. Przybył do Parany w 1921r. |
02 | Ks. St. Piasecki | Misjonarz | Kurytyba | Od 1920r. redaktor “Ludu” |
03 | Ks. Paweł Warkocz | Misjonarz | Sta Candyda | Proboszcz |
04 | Ks. Józef Góral | Misjonarz | Abranchez | Proboszcz |
05 | Ks. Fran. Chylaszek | Misjonarz | Orleans | Poboszcz. Jeden z 3 pierwszych Misjonarzy, którzy przybyli w 1903r. do Braz. Dawniej Przeł.Misjon. w Brazylji |
06 | Ks. Bol. Bayer | Misjonarz | Tkomaz Coelho | Proboszcz. Jeden z pierwszej trójki. Rownież Przeł. |
07 | Ks. Stan. Zabrzeski | Misjonarz | Thomaz Coelho | Wikary. Świeżo przybyły |
08 | Ks. Tomasz Kania | Misjonarz | Catanduva | Proboszcz |
09 | Ks. Jan Zygmunt | Misjonarz | Agua Branca | Proboszcz |
10 | Ks. Fran. Zdziebło | Misjonarz | São Mateus | Proboszcz |
11 | Ks. Sylw. Kandora | Misjonarz | Rio Claro | Proboszcz |
12 | Ks. Wal. Gaertner | Misjonarz | Rio Claro | Wikary |
13 | Ks. Anicet Weis | Misjonarz | Cruz Machado | Proboszcz |
14 | Ks. Ludwik Bronny | Misjonarz | Prudentopolis | Proboszcz |
15 | Ks. Ign. Krauze | Misjonarz | Prudentopolis | Wikary |
16 | Ks. Fran. Komander | Misjonarz | Ivahy | Proboszcz |
17 | Ks. Szym. Sójka | Misjonarz | Ivahy | Wikary. Świeżo przybyły. |
18 | Ks. Teo.Drapiewski | Werbista | Kurytyba | Proboszcz |
19 | Ks. Piotr Haida | Werbista | Kurytyba | Wikary |
20 | Ks. Stan. Trzebiatowski | Werbista | Muricy | Proboszcz |
21 | Ks. Stanis.Cebula | Wrbista | Sta Barbara | Proboszcz |
22 | Ks. Paweł Domin | Werbista | S.Joao do Triumfo | Dojeżdża do Polaków w tej parafji |
23 | Ks. Robert Bąk | Werbista | Ponta Grossa | Proboszcz par. Polskiej i dojeżdża w okolice |
24 | Ks. Józef Walek | Werbista | Iraty | Proboszcz |
25 | Ks. Wilh. Tyleczek | Webista | Guarapuava | Proboszcz |
26 | Ks. Jan Pogrzeba | Werbista | Guarapuava | Wikary |
27 | Ks. Paweł Dziewierz | Werbista | Guarapuava | Wikary |
28 | Ks. Stan. Holoma | Werbista | Guarapuava | Wikary |
29 | Ks. Józef Falarz | Świecki | Kurytyba | Sekretarz Biskupa |
31 | Ks. Józef Noch | Świecki | Araukaria | Proboszcz |
32 | Ks. Wład. Kula | Świecki | Campo Largo | Proboszcz |
Razem | 31 księży w Paranie | Misjon. 17 | Werbistów 11 | Świeckich 3. |
SANTA CATHARINA
01 | Ks. Jan Kominek | Misjonarz | Itayopolis | Proboszcz |
02 | Ks. Jan Olszówka | Misjonarz | Itayopolis | Wikary |
03 | Ks. Hyacynt Mięsopust | Misjonarz | Rio Vermelho | Proboszcz |
04 | Ks. Cyryl stroka | Franciszkanin | Pinheiro | Proboszcz |
05 | Ks. Celestyn Hanus | Franciszkanin | Rio Negro | Wikary w Rio Negro, dojeżdżał w okolice |
06 | Ks. Fran. Chyliński | Świecki | Cocal | Proboszcz |
Razem | W SC 6 księży | Misjon. 3 | Franciszkanów 2 | Świecki 1 |
-127-
RIO GRANDE DO SUL.
01 | Ks. Stan.Gołabowski | Świecki | Treze de Maio,Erechim | Proboszcz (Wyświęcony w Brazylji) |
02 | Ks. Jan Perez | Świecki | S.Luiz da Casca | Proboscz. (Syn Polki i Hiszp. Wyśw. W Porto Al) |
03 | Ks. Stan.Stawianowski | Świecki | Doves de Camaquam | B.Misjonarz, parafia brazylijska |
04 | Ks. Stanisław Wolski | Świecki | S.Luiz de Gonzaga | Wyśw. W Brazylji. Parafia brazylijska |
05 | Ks. L. Rymar | Świecki | Uruguayana | Dawniej w Paranie. Epigon z Europy przyb.ks.Swieckich |
06 | Ks. Stan. Zajkowski | Salezjanin | S.Feliciano | Proboszcz |
07 | Ks. Ant. Strobel | Salezjanin | Rio Grande - miasto | Proboszcz |
08 | Ks. Jan Wróbel | Misjonarz | Guarany | Proboszcz |
09 | Ks. St. Porzecki | Misjonarz | Guarany | wikary |
Razem: | W RG – księży 9 | Misjon. 2 | Salezjanów - 2 | Świeckich - 5 |
W innych stanach są księża polscy, ale nie pełnią obowiązków wśród Polaków. Razem w trzech południowych stanach Brazylji mamy księży Polaków lub za Polaków się podających czy za takich uważanych – 46-ciu, w tem 22 Misjonarzy,11 Werbistów, 2 Franciszkanów, 2 Salezjanów, 9-ciu Świeckich.
-128-
ROZDZIAŁ CZWARTY.
Stowarzyszenia polskie w Brazylji. — Formy ruchu organizacyjnego. - Jego dzieje i znaczenie. Obecny stan rzeczy
Nieprędko natrafjamy na ślady życia organizacyjnego wśród naszego Wychodźtwa w Brazylji. Lata mijały za latami, a jedynie koło polskiej kaplicy czy kościółka skupiali się nasi koloniści. Niemniej kiedy dziś spojrzymy za siebie, zauważymy, że choć zwolna i mozolnie, ale stale przybywało polskich towarzystw i oto dziś po 50 latach od chwili, kiedy pierwsi polscy osadnicy postawili swa stopę na brazylijskiej ziemi, dorobek nasz w tej dziedzinie już się przedstawia poważnie. Związki i stowarzyszenia rosną z dniem każdym w liczbę członków i znaczenie i na ich terenie wreszcie zaczyna się rozgrywać całe nasze życie narodowo - społeczne.
Warunki lokalne, specjalne stosunki, potrzeby tutejsze tak sprawiły, że wśród organizacji najsilniej się rozwinęły stowarzyszenia oświatowo - szkolne, dalej idą organizacje noszące charakter czysto towarzyski, czy wzajemnej pomocy, potem idą dopiero różne inne. W tych ramach i w tych formach należy je rozpatrywać w obecnej chwili. No ale zobaczmy jak się to życie organizacyjne kształtowało.
U kolebki ruchu. — Pierwsze Towarzystwo polskie im. Tat. Kościuszki. — Dalsze próby rozstrzelone. — Liga Polska w Poł. Ameryce.
Już okolice Kurytyby zaludnione były niemal zwartą masą naszych osadników, już w oddali huczała burza wielką nawałnicą ludu polskiego z lat „gorączki brazylijskiej" w swem łonie niosąca, a życie organizacyjne wśród Polaków najsłabszego nawet nie przejawiało śladu, bo fakt założenia kilku bractw kościelnych nie zasługuje właściwie na miano organizacji.
-130-
Nenhum comentário:
Postar um comentário