CZYTELNIA. Jezyk polski.: Historia osadnictwa Polskiego w Brazylji. Zarko-Potopowicz. Czesc 3.

-151-

Z pozostałych organizacyj wymienić należy „Kulturę”, która, jak wiemy, odgrywała niegdyś bardzo poważną rolę w życiu społecznem i organizacyjnem polonji brazylijskiej, i dziś straciła bardzo na znaczeniu, głównie przez powstanie C. Z. P., który wziął na swe barki pracę społeczną i oświatową.

Związek towarzystw „Kultura”, nie posiadając, tak jak „Oświata”, charakteru religijnego a prowadząc jedynie działalność oświatowo-społeczną musiał z chwilą powstania C.Z.P. znacznie podupaść. Należy jeszcze wspomnieć o kołach młodzieży, które, mając celo podobne do celów „Junaka”, dzięki brakowi organizacji nie potrafiły dojść do żadnych rezultatów. Ilość kół młodzieży stale się zmniejsza, z powodu przekształcania ich na oddziaty „Junak”. Równie szynko maleje ilość towarzystw szkolnych i rolniczych, nie należących do żadnych central, i można przypuszczać, że w najbliższych latach nastąpi całkowita centralizacja życia organizacyjnego polonji brazylijskiej. Nie posiadamy, niestety, najnowszych danych cyfrowych, dotyczących polskiego życia organizacyjnego w Brazylji, i musimy się posługiwać statystyką z roku 1933. Możemy przyjąć, że w roku 1935 na terenie trzech stanów południowych istniało około 400 polskich towarzystw, do których należało ponad 12.000 członków.

Należałoby zwrócić uwagę na wzrost stanu posiadania polskich towarzystw w ostatnich latach. W roku 1935 C. Z. P. sprawił sobie własny gmach, a „Junak" nabył własne boisko sportowe w Kurytybie i szereg mniejszych placów sportowych na prowincji. Nie popełnimy dużego błędu, jeżeli ogólną wartość majątku stówarzyszeń polskich oszacujemy na około 3 miljony milrejsów. Dane statystyczne, dotyczące stowarzyszeń polskich w południowej Brazylji w roku 1933:

Stan Parana. Okręg kurytybski:

Ogólna ilość towarzystw - 85, członków - około 1011.

Ogólna wartość majątku około 1250: 000 $ 000.

-152-

Członków

Towarzystw oświatowo-szkolnych . …………… 47 ok. 1100

Kół młodzieży.......................................................... 7 161

Oddziałów „Junaka”............................................... 14 ok. 600

Tow. Rolnicze i Roln.-Oświatowe . . 7 „ 150

Inne (kooperatywa 1 - Hervalsinho) 10 „ 2000

Razem . . 85 ……4011

Okręg maletański:

Ogólna ilość towarzystw - 66, członków - 1243.

Ogólna wartość majątku - 249: 700 $ 000.

członków majątek

Tow. szkolno-oświatowych …..31 614 211: 700 $000

Kół młodzieży .... ……………...3 38 250 $ 000

Oddziałów „Junaka” . . ……….12 247 2: 800 $ 000

Tow. Roln. i Roln.-Oświat. …..16 298 34 : 000 $ 000

Kooperatyw................................ 3 24 brak danych

Kół amatorów sceny . . ………..1 22 150 $ 000

Razem . 66 1243 249 : 700 $000

Stan S. Catharina:

Ogólna ilość towarzystw: 55, członków: 1210.

Ogólna wartość majątku około 250:000 $ 000.

Członków

Towarzystw szkolno-oświatowych .. 24 517

Kół młodzieży…………………………4 109

Oddziałów „Junaka" 8 146

Tow. Roln. i Roln.-Oświatowych ... …15 380

Innych …………………………………4 58

Razem 55 1210

Stan Rio Grande do Sul:

Ogólna ilość towarzystw - 129, członków - 3600.

Ogólna wartość majątku - około 800: 000 $ 000.

członków majątek

Tow. szkolno-oświatowych 96 2333 602: 875 $000

Kół młodzieży .... 7 124 2:420$000

Tow. Roln. i Roln.-Oświat. 7 216 18: 344 $000

Kooperatywy .... 2

Innych......................................... …..7 ….746 …….68: 191 $ 000

Tow.świeżo założone, co o

których brak jest danch .............. ……7

Oddziałów Z. Z. P. . . ……………….5 60: 000 $ 000

Razem . 129 3437 751: 829 $ 000

-153-

Ponieważ brak jest danych w 10 wypadkach co do ilości członków towarzystw, można przyjąć ogólną ilość członków na 3600. statystyce, dotyczącej majątku towarzystw, brak jest danych w 9 wypadkach. Jeśli przyjmiemy średnią majątku towarzystwa na 5: 000 $ 000, to ogólną wartość majątku obliczyć możemy na około 800: 000 $000. o podsumowaniu powyższych danych otrzymamy cyfry, ilustrujące nasz stan posiadania w dziedzinie życia organizacyjnego na terenie południowej Brazylji.

członków

Towarzystw szkolno-oświatowych . . 198 ok. 4564

Kół mlodzieży 21 432

Oddziałów Junaka 47 1737

Towa.rolnych i rolno- oświatowych 45 1044

Kooperatyw …………………………….. 6 ... ok. 150

Innych . . ………………………………. 33.... ok. 3000

Razem 350 ……10.927

Ogólna wartość majątku stowarzyszeń polskich wynosiła około 2.550 : 000 $ 000.

Należy jeszcze wziąć pod uwagę, że powyżej podana statyka nie uwzględnia bractw religijnych itp. związków kościelnych, należących do C.Z.P. za pośrednictwem Oświaty, a których ilość wynosiła około 30. Po uwzględnieniu poprawek możemy przyjąć, że ogólna liczba stowarzyszeń polskich na terenie 3-ch stanów południowych wynasiła około 380 których około 300 należało do C.Z.P a 80 nie należy do żadnej centrali.Jeżeli przyjmujemy, że ilość członków w wypadku polskich stowarzyszeń wynosi około 12.000 to w stosunku do liczebności Polaków na terenie Brazylji cyfra ta jest bardzo mała.

-154-

Każdy rok przynosi coprawda zmianę na lepsze, ale dotychczas nie było wśród osadnictwa polskiego głębszego zrozumienia dla idei kooperacyjnej i organizacyjnej. Większość kolonistów nie rozumie znaczenia, jakie posiadają związki i spółdzielnie polskie, a wielu należy nawet do obcych towarzystw, głównie niemieckich. Dla przykładu podaję statystykę Polaków, należących do obcych stowarzyszeń na terenie kurytybskim, z końca 1933 (1)

Towarzystwo	pochodzenia	polskiego pochfl7cnia
Handwerker . .		400
Teuto-Brazil . .		302
Estrella . . . .		100
Cruzeiro do Sul .		200
Soc. dos Operarios		100
	Razem	1102

Cyfra 1102 ludzi jest niepełną, jeśli uwzględnimy, że na omawianym terenie istnieje bardzo dużo małych towarzystw, posiadających również wielu członków polskiego pochodzenia Nie posiadamy danych, dotyczących tych stowarzyszeń, ale możemy w przybliżeniu określić ilość Polaków, należących do obcych oranizacyj na terenie kurytybskim, na około 2000 osób.

Jest to wielka strata dla polskiego życia organizacyjnego i powinniśmy dołożyć wszelkich starań, by rozbudzić w masach poczucie konieczności stowarzyszenia się we własnych organizacjach.W warunkach, w jakich się znajduje osadnictwo polskie w Brazylji, tylko w rozwoju polskiego życia organizacyjnego można się dopatrywać nadziei lepszego jutra

Opieka nad emigrantem.

Na zakończenie wypadnie nam omówić sprawę opieki nad emigrantem, przybywającym do Brazylji również osiadłym na miejscu. Sprawami zajmują się: Patronaty Polskie i Syndykat Emigracyjny.

-155-

Aczkolwiek obydwie instytucje nie są stowarzyszeniami polskich osadników, należy poświęcić nieco uwagi ich pożytecznej działalności.

Patronaty Polskie. Przed zmartwychwstaniem niepodległej Polski emigranci nasi byli narażeni na tysiączne przeciwności i niejednokrotnie, dzięki nieznajomości języka i stosunków, stawali się ofiarami wyzysku. Aby zapewnić świeżo przybyłym emirgrantom pomoc w znalezieniu pracy i udzielać im ndpowiednich. wskazówek o warunkach pracy i płacy w nowym kraju, stworzono patronaty polski w Rio de Janeiro, S. Paulo, Kurytybie Porto Alegre. Pomoc, udzielana emigrantom przez patronaty, polegała na:

1. Pośrednictwie pracy. Patronat polski był jedynem biurem pośrednictwa pracy w Rio de Janeiro i szereg firm, nawet z odległych stanów, zgłosiło się do niego w celu najmu robotników. Nawet inne narodowości korzystały z pośrednictwa patronatu polskiego. wszystkie patronaty przejawiały dużą aktywność w tej dziedzinie i były olbrzymią pomocą dla polskich robotników ;

2. Ułatwianiu w uzyskiwaniu bezpłatnych lub ulgowych przejazdów na okrętach i kolejach brazylijskich. Imigranci, przybyli świeżo do Brazylji, i osoby, udające się na objęcie posad, korzystać mogą z bezpłatnych przejazdów na kolejach brazylijskich. Patronaty pomagają imigrantom w uzyskaniu należnych im ulg. Brazylijskie linje okrętowe udzielają osobom, przedstawionym przez Patronat polski, 20—10% zniżki na przejazdach;

3. Lokowaniu w szpitalach. Jak wiemy z rozdziału o stosunkach zdrowotnych, w Brazylji nie istnieją ubezpieczenia na wypadek choroby i chorzy muszą się leczyć za własne fundusze, chyba, że zostaną przyjęci do szpitala, utrzymywanego przez instytucje dobroczynne. Patronaty ułatwiają emigrantom dostanie się do takich szpitali i prócz tego posiadają umowę z lecznicami, które im udzielają bezpłatnych porad.

1) Statystyka, sporządzona przez ks. Palkę

-156-

4. Interwencji w urzędach. Niesumienni pracodawcy, często oszukują naszych emigrantów, zalegając z wypłatami, nie udzielając należnych urlopów, i t. d. Interwencja patronatu w tego rodzaju kwestjach, przy pomocy adwokatów i sądów brazylijskich, odnosiła prawie zawsze sukcesy;

5. Udzielaniu noclegów, obiadów i zapomóg pieniężnych;

6. Akcji informacyjnej. Wielkie znaczenie dla emigrantów polskich, posiadał sam fakt możności poinformowania się w różnych kwestjach u osób, do których mogli mieć pełne zaufanie. Taką osobą był przedewszystkiem kierownik patronatu. Akcja informacyjna ratowała niejednego przed wyzyskiem, utratą przywiezionych pieniędzy, lub utratą zdrowia. Dzięki istnieniu patronatów, emigrant polski nie czuł się tak osamotniony i bezradny, jak dawniej, przed powstaniem państwa polskiego.

Syndykat Emigracyjny.

Znaczenie działalności Syndykatu Emigracyjnego dla unormowania zagadnienia rekrutacji i obsługi emigrantów uwypukli się należycie, jeżeli kwestje te rozważać będziemy z punktu widzenia emigranta polskiego, pragnącego opuścić granice ojczyzny w poszukiwaniu za chlebem. Rozważając zagadnienia emigracyjne z punktu widzenia osadników-Polaków, już przybyłych na miejsce przeznaczeia i tu budujących swą przyszłość, nie mażemy w dostatecznej mierze oświetlić pożytecznei działalności Syndykatu Emigracyjnego. Musimy jednakże choć w krótkich słowach opisać organizację i działalność instytucji, która dąży do rozwiązania palącej kwestji uczciwego i legalnego pośrednictwa, służby informacyjnej oraz opieki moralnej i materjalnej nad emigrantem.Genezą powstania Syndykatu Emigracyjnej?" była dojrzała świadomość władze migracyjnych, że potężny ruch emigracyjny z obszaru ziem polskich wymaga, oprócz akcji ustawodawczej i nadzorczej ze strony państwa, powołania czynnika fachowego, którego zadaniem byłoby zupełne ujednostajnienie na terenie całego kraju działalności informacyjnej oraz, obsługi emigrantów, przy jednoczesnem szerokiem uwzględnieniu momentu opiekuńczego.

-157-

Założony w dniu 11 stycznia 1930 roku Syndykat Emigracyjny liczył w roku 1935, prócz centrali w Warszawie, 18 oddziałów i 2 agentury w Polsce. Oddział w Rio de Janeiro, będący ekspozyturą Syndykatu Emigracyjnego na terenie Brazylji, rozpoczął swe czynności w połowie marca 1935. Działalność Syndykatu Emigracyjnego jest bardzo ożywiona. W jej zakres wchodzą: pertraktacje z linjami okrętowemi w sprawie możliwie najniższej kalkulacji cen przejazdów, opieka nad emigrantami i zabezpieczenia ich przed wyzyskiem ze strony nielegalnego pośrednictwa, rekrutacja isadniki w Polsce, udzielenie informacyj, pomoc w wyrabianiu wiz, paszportów i dokumentów w obcych państwach, itd. Szczególnie ważną, z punktu widzenia naszego osadniciwa, jest akcja zagranicznych oddziałów Syndykatu Emigracyjnego. Koloniści mogą za ich pośrednictwem wyrabiać w Polsce konieczne dokumenty, sprowadzać swe rodziny, nabywać po właściwej cenie karty okrętowe, zasięgać porad itd. (Syndykat posiada również oddział w Buenos Aires). Oddzielny dział pracy Syndykatu stanowią tzw. Akcje zlecone, czyli czynności, spełniane dla władz emigracyjnychi na ich rachunek, jak np.: adninistracja domami i hotelami emigracyjnemi, udzielanie pomocy lekarskiej emigrantom, udzielanie zapomóg na opłacenie wizy dla niezamożnych emigrantów i t. d. Bardzo ważnym sukcesem Syndykatu Emigracyjnego było wydatne obniżenie cen przejazdów do Poludniowej Ameryki dla emigrantów i osadników od dnia 01..VII.1934r., które wynosiło zł 667, 80 (dawniej 775 zł) Poniżej podana tabela naświetla działalność Sydykatu Emigracyjnego.

-158-

ROK	Udzielono	Informacyj	Wyjechało emigrantów		RAZEM
ROK	ustnych	* pisemnych	do Ame.Północno.	do Am. Ptd. do Francji i in. krajów i Belgji	RAZEM
1930/31 1931/32 1932/33 1933/34 1934/35	29.275 50.094 85.829 45.987 56.074	18.13 40.209 47.98357.219 69.261	671 1.897 2.993 2.693 3.142	3.463 45 5.277 2.066 4.079 1.798 4.797 2.784 5616 1.821	4.179 9.240 8.870 10 274 10.579
Razem	217 259	232.807	11.396	23.232 8. 514	43.142

Podkreślić należy, że wszelkie usługi dla emigrantów dokonywane są przez Syndykat z pełnie bezpłatne. Założeniem finansowem Syndykatu jest zasada samowystarczalności środków malerjalnych, uzyskiwanych w pierwszym rzędzie z opłat od towarzystw okrętoych, którym powstanie i akcja Syndyka i umożliwiły zwinięcie biur prowincjonalnych.

SZKOLNICTWO.

Historja szkolnictwa polskiego w Brazylji.

W historji szkolnictwa polskiego w Brazylji wyodrębnić możemy trzy okresy. Pierwszy okres rozpoczyna się otwarciem pierwszej szkoł> polskiej w Orleans pod Kuryty-bą, w roku 1876, i trwa do ostatnich lat XIX wieku. Drugi okres jest okresem prób na polu organizacji szkolnictwa polskiego w Brazylji. Trzeci okres zaczyna się z chwilą powstania niepodległej Polski. Założycielem pierwszej szkoły polskiej był Hieronim Durski. Szkoła rozwijała się pomyślnie i w roku 1880 liczyła 52 dzieci, ale wskutek intryg innych Polaków rząd brazylijski zamyka ją i w ciągu kilku lat dzieci polskie pozbawione są nauki ojczystego języka. W roku 1890 Durski ponawia próby stworzenia polskiej szkoły, ale znów musi zrezygnować dzięki licznym denuncjacjom i intrygom. Od roku 1888 pojawia się szereg szkół rządowych, gdzie nauczycielami są Polacy.

-159-

W ciągu całego pierwszego okresu powstało kilkanaście szkół polskich na terenie stanów południowych, nie odpowiadały one jednak ani poziomem, ani ilością potrzebom licznego już naszego społeczeństwa osadniczego. W ciągu pierwszych 20 lat istnienia osadnictwa polskiego, gdyby nie szkoły rządowe, kierowane przez Polaków, szkolnictwo polskie właściwie nie istniałoby. Winę zaniedbywania zagadnienia szkolnictwa w pierwszych latach osadnictwa polskiego przypisać można brakowi inteligencji polskiej, nieuświadomieniu elementu osadniczegr niezwra-caniu uwagi na oświatę przez kler polski, stojący w owym czasie na dość niskim poziomie, i ciężkim warunkom pracy nauczyciela na kolocjach. Aby zrozumieć trudność które piętrzyły się w owym czasie przed ludzmi, dążącym do rozwoju polskiego szkolnictwa, a było ich, niestety, niewielu, trzeba uwzględnić warunki, w jakich, się znajdowali nasi koloniści, i ich pozim umyslowy. Stan materjalny naszych osadników przedstawiał się wówczas bardzo nieciekawie. Rzuceni na ogromne przestrzenie, nie znający miejscowych warunków i pochłonięci całkowicie pracą, nie mieli oni czasu i nie mogli myśleć o szkołach. Brak środków komunikacyjnych; niedostatek, przechodzący często w nędzę; brak organizacyj polskich; brak książek, podręczników szkolnych, pism itd.; wreszcie obojętność osób wpływowych, wszystko to składało się na warunki, w których szkolnictwo polskie mogło w najlepszym razie wegetować. Nauczycielstwo polskie w tym czasie, rzecz jasna, nie odpowiadało całkowicie wymaganiom i nieliczne tylko jednostki posiadały należyte wykształcenie. A jednak, mimo wszystkich przeszkód, koloniści nasi, choć ciemni i biedni, chcą szkoły polskiej. Niejednokrotnie zdarzają ęię fakty samorzutnego tworzenia towarzystw szkolnych i organizowania szkół polskich z własnej inicjatywy kolonistów. Fakty te nie odegrały większej roli w rozwoju szkolnictwa i wskazują tylko aa istnienie patrjotyzmu w duszach naszych osad ników i na rosnącą chęć posiadania własnej polskiej szkoły, której znaczenia z pewnością większość kolonistów nie rozumiała i niedoceniała.

-161-

Pod koniec tego okresu było w Paranie 10-12 szkół polskich i kilku nauczycieli Polaków w szkołach rządowych. W S. Catharinie istniało około 10 szkół polskich. Najgorzej się sprawa ta przedstawiała w Rio Grande, gdzie czynnych szkół polskich było 5-6, czyli połowa tego, co w Paranie. W drugim okresie przejawia się w społeczeństwie Polskiem w Brazylji dążność do reorganizowania szkolnictwa i zakładania towarzystw, w celu popierania szkół. Na początku tego okresu powstaje kilka nowych szkół polskich, naogół jednak stan szkolnictwa pozostawia bardzo dużo do życzenia. Dzięki inicjatywie paru polskich towarzystw oraz pana Bieleckiego, redaktora „Gazety Polskiej”, powstają: „Towarzystwo Szkoły Polskiej” oraz „Towarzystwo Szkoły Polskiej w Brazylji”. To ostatnia kierowane przez wybitniejszych ludzi, było dobrze prowadzonej posiadało racjonalny i dobrze obmyślany olan reorganizacji szkolnictwa, lecz brak poparcia społeczeństwa zmusił je do zaprzestania działalności. W roku 1904 powstaje w Kurytybie, dzięki inicjatywie K. Warchalowskiego, Towarzystwo Szkoły Ludowej, mające na celu zorganizowanie na szeroką skalę szkolnictwa polskiego, które zakłada pierwszą, całkowicie świecką szkołę. Towarzystwo Szkoły Ludowej przejawia żywą działalność i dąży do rozbudowy szkolnictwa polskiego na terenie całej południowej Brazylji. Wzmożenie działalności ludzi świeckich pobudza do czynu kler i powoduje sprowadzenie w r. 1904 aióstr zakonnych miłosierdzia do Abranches. Od roku 1904 do 1908, siostry Miłosierdzia i Rodziny Marji otwierają 8 szkół w okolicach Kurytyby. W tym czasie powstaie dość duża ilość szkół świeckich, głównie za poparciem T. S. L., Które nie ustaje w działalności, zyskując coraz to więcej członków i sympatję społeczeństwa. W roku 1911 powstaje kolegom im. M. Kopernika w M. Mallet. W następnych latach przybywa parę szkół sióstr i parę szkół świeckich.

Organizacja szkolnictwa polskiego postępuje stale naprzód, aż deo wybuchu wielkiej wojny, wraz z którą nastepuje nastęupuje upadek szkolnictwa i zejście jego znaczenia na dalszy plan. W chwili wybuchu wielkie wojny, było w Paranie wszystkich szkół świekich i zakonnych 34, do których uczęszczało 1029 dzieci. (Cyfra 34 szkół, zaczerpnięta z pracy Konsula polskiego, wydaje się nieco za mała, gdyż dane, znajdujące się w posiadaniu p. radcy Pankiewicza, wykazują, że w roku 1910 na terenie jednej parafii „Araucaria” było aż 12 szkół polskich. W S. Catharinie było wszystkiego 9 szkół, liczących 180 dzieci szkolnych. W Rio Grande było szkół 17, dzieci - 125. W całej południowej Brazylji było więc szkół 60, do których uczęszczało 1625 dzieci. Struktura kolonij polskich i warunki nauczania niewiele się w tym czasie zmieniły wszystkie trudności, stojące na przeszkodzie rozwojowi szkolnictwa, pozostały niezmienione. Nie było organizacji, któraby potrafiła kierować akcją oświatową, i cale szkolnictwo prowadzone było bez systemu. T.S.L. nie przejawia w ostatnich latach żywej działalności i grupuje zaledwie 6 szkół świeckich. Szkoły zakonne miały tę wyższość, że nauka odbywała się tam bez przerw i zmian nauczycieli, zato inicjatywa ze stronv kolonistów nie miała tam zupełnie dostępu. Nauczycielstwo w tym czasie wzbogaciło się o grupkę inteligentów, zbiegłych przeważnie z zaboru rosyjskiego po 1905 roku, ale naogół poziom nauczycielstwa był bardzo niski. Wypływało to przedewszystkiem z okropnych warunków pracy nauczyciela i więcej niż skąpego wynagrodzenia. Kto mógł tylko coś zarobić na innem polu, rzucał stanowisko nauczycielskie. Ważnem zdarzeniem w owym okresie było założenie w rokiu 1913 „Związku Nauczycieli Polskich w Paranie”, w którego skład weszło początkowo 11 nauczycieli. Wraz z planową akcją miejscowego społeczeństwa, w celu organizacji szkolnictwa polskiego w Brazylji zaczyna się ostatni okres historii szkolnictwa polskiego.

-162-

W rok 1920 szkoły polskie znajdowały się w opłakanym stanie. Chociaż w porównaniu z rokiem 1914 ilość szkół się zwiększyła, jednak rozwój ten postępował w zbyt powolnem tempie w stosunku do możliwości, a jakościowo i organizacyjnie szkolnictwo polskie przedstawiało dużo do życzenia. Na terenie Parany tylko 12 szkół zakonnych pracowało bez przerw. Ogółem do szkół polskich w Paranie uczęszczało -2200 dzieci, z czego 1200 przypadało na szkoły zakonne. W pozostałych dwuch stanach sprawa przedstawiała się znacznie gorzej i nieliczne szkółki polskie wiodły suchotniczy żywot. By szkolnictwo zorganizować planowo i zaprowadzić system w nauczaniu, należało przedewszystkiem stworzyć centralną organizację, któraby zespoliła istniejące towarzystwa; następnie podnieść poziom nauczycielstwa i usunąć przeszkody techniczne w nauczaniu, jak: brak podręczników szkolnych, pomieszczeń itd. Prócz tego należało nawiązać ścisłą łączność społeczeństwa polskiego w Brazylji z macierzą i ożywić stosunki kulturalne. Pierwszym krokiem w tym kierunku była przemiana. Związku-Demokratów Polskich”, organizacji politycznej, powstałej podczas wojny, na instytucję kulturalno-oświatową (uchwałą z dn. 26 września 1920 r.). W roku 1921 powstaje szereg towarzystw polskich, między któremi najważniejszymi były: „Okręg Związku Zaw. Nauczycieli Polskich Szkół Prywatnych” w Araucarji; Pierwszy Okręg Zw. Pol. Tow. Ośw. „Kultura” w Rio Grande; Drugi Okręg ,,Kultury” w M. Mallet i tamże Drugi Okręg Zw. Nauczycieli; trzeci okręg „Kultury” w Kurytybie, trzeci okręg Zw. Nauczycieli w Rio Grande do Sul i czwarty okręg „Kultury" w Ponta Grossie; i wreszcie Centrala „Kultury" w Kurytybie, do której przystąpiły odrazu 63 towarzystwa. ,,Kultura” postawiła sobie za cel zrzeszenie wszystkich towarzystw świeckich na terenie stanów południowych i całkowite zreorganizowanie szkolnictwa świeckiego i nauczycielstwa świeckiego. Szkolnictwo świeckie było w strasznem zaniedbaniu i brak szkół dawał się odczuwać wszędzie.

-163-

Co do szkół zakonnych nie wciągnięto ich bezpośrednio do organizacji choć mogły one korzystać z udogodnie i pomocy, jakie dawała „kultura” swym członkom. W stosunku do kleru i organizacyj, prowadzonych przez księży. ,.Kultura „ odniosła się z rezerwą, obawiając się angażowaćdo współpracy z duchowieństwem zostawiając jednak kwestje religijne do uznania poszczególnych towarzystw. Duchowieństwo, mało dotychczas aktywne w sprawach szkolnych zostało akcją „Kultury” pchnięte do pracy i postanowiło stworzyć własną organizacją na wzór „Kultury”. W kwietniu 1922 r. powstaje w Kurytybie Związek Polskich Szkól Katolickich „Oświata", do której przystępuje 40 towarzystw oświatowy i szereg stowarzyszeń o charakterze religijnym. Program „Oświaty" nie różni się zasadniczo od programu ..Kultury”, poza przymusem nauczania religji, i jest na nim wzorowany. Fakt istnienia dwóch organizacyj, walczących o wpływy na kolonjach wpłynął bardzo dodatnio na polskie szkolnictwo w Brazylji. Obydwie organizacje przyczyniły się do zagęszczenia sieci szkół polskich, powstania licznych towarzystw szkolnych wzrostu ofiarności społeczeństwa na cele szkolnictwa. Towarzystwa oświatowa i rolnicze, dotychczas niezorganizowane, przystąpiły w ogromnej większości do dwóch powyższych związków. Za inicjatywą „Kultury” nauczyciele świeccy zrzeszają się w Związek nau czycielatwa Polskiego. Podobnie,.Oświata” związek nanuczycieli, pracujących” w szkołach w kółko Nauczycieli Chrześcijańskich Szkół Polaków. Istnienie organizaji pozwala na stopniowe polepszanie waru prazy nauczycieli, przy jednoczesnem podnoszeniu ich fachowego poziomu. Organizuje się szereg kursów dla nauczycieli zaprowadza się stałą inspekcję szkół przez specjalnych instruktorów. Zarówno „Kultura”, jak i „Oświata” prowadzą szeroką akcję w sprawie zakładania bibljotek stałych i wędrownych i zaopatrywania szkół w podręczniki i pomoce szkolne. Szereg podręczników szkolnych wychodzi nakładem obu towarzystw, stosownie do opracowanego programu szkolnego.

-164-

W roku 1927 związki nauczycieli polskich łączą się w organizację wspólną, pod nazwą ,,Zrzeszenie Nauczycielstwa Szkół Polskich w Brazylji”. Rząd brazylijski, wraz z wzrostem znaczenia szkolnictwa polskiego, zaczyna stawiać szereg wymagań, utrudnia rozwój szkół polskich w obawie przed wzmagającemi się wpływami obconarodowemi w puludniowych stanach. By temu zaradzić, organizuje się szereg kursów języka portugalskiego i przygotowuje kandydatów nn nauczycieli do wymaganych przez przepisy brazylijskie egzaminów nauczycielskich. Opisana powyżej sytuacja szkolnictwa trwa, z niewielkiemi zmianami do r. 1930, w którym to roku zostaje powołany do życia „Centralny Związek Polaków”, organizacja, jednocząca w swem ręku wszystkie prawie organizacje polskie na terenie południowej Brazylji. Znaczenie „Kultury” i „Oświaty” upada dzięki ujęciu spraw szkolnictwa polskiego przez wydział oświatowy C.Z.P. Zniżenie scentralizowania szkolnictwa polskiego w jedna silną organizację jest ogromne i od tej chwili możemy właściwie mówić o naprawdę celowym systemie akcji szkolnej i o ujednostajnieniu programu. Wydział Oświatowy rozporządza kilkoma instruktorani oświatowymi, między których zostały podzielone okręgi, gęściej zamieszkałe przez Polaków. Od czasu ujęcia steru szkolnictwa i oświaty w gólności przez wydział oświatowy C.Z.P. ilość szkół stale wzrastała i poziom nauczycielstwa się podnosił.

Szkolnictwo brazylijskie.

Przymus szkolny w Brazylji nie istnieje i procent analfabetów jest bardzo duży. Wypływa to z trudności, wynikających z fatalnych warunków komunikacyjnych, rozrzucenia ludności na ogromnych obszarach i braku zrozumienia miejscowej ludności dla kwestyj oświatowych. Jedynie 25% dzieci brazylijskich uczęszcza do szkół.

-165-

0 ile kolonje innych narodowości są jako tako zgrupowane, o tyle drobni rolnicy brazylijscy są rzadko rozsiani i niezorganizowani w żadne stowarzyszenia. Najprymitywniejszemi szkołami bfazylijskiemi są tzw. escolas izoladas (szkoły izolowane). Są to szkoły początkowe, 2-3 oddziałowe, o 1 nauczycielu. Rządy stanowe utrzymują rzadką ich sieć po mniejszych miasteczkach i kolonjach. W większych miastach i miasteczkach istnieją szkoły z czteroletnim kursem nauczania i paroma nauczycielami. Są to tzw. grupos escolares (grupy szkolne). Nauczyciele szkół początk i są podzieleni na 4 grupy:

1. Nauczyciele prowizoryczni, angażowani przez subinspektorów szkolnych z pomiędzy kandydatów, posiadających znajomość czytania i pisania. Przed paru laty ustalono
program egzaminów wstępnych dla nauczycieli tego typu, ale zazwyczaj nie zwraca się na ów program wielkiej uwagi. Uposaż aie nauczycieli prowizorycznych jest niskie, bo wynosi zaledwie 130 $ 000, przyczem nie mają oni prawa do emerytury.

2. Nauczyciele efektywni. Zostają nimi kandydaci, którzy złożyli specjalny egzamin z przedmiotów ogólnych i pedagogiki. Wymagania, stawiane kandydatom na nauczycieli efektywnych, są minimalne i wystarczają całkowicie wiadomości z 1 - 2 klasy gimnazjalnej. Uposażenie nauczycieli efektywnych jest wyższe (160 $000) i mają oni prawo do emerytury.

3. Nauczyciele normaliści. Są to absolwenci 5-letniego seminarjum nauczycielskiego i uczą w grupos escolares w większych miasteczkach

4. Nauczyciele normaliści szkół w większych miastach. Na to stanowisko wymaga się ukończenia 41/₂-letniej szkoły pedagogicznej. Uposażenie ich rozpoczyna się od 260 $ 000, z prawem do emerytury. Rządy stanowe i municypja mogą przyznawać w niektórych wypadkach szkołom prywatnym prawa szkół rządowych i wówczas opłacają nauczycieli tych szkół według uposażenia rządowego.

-166-

Nacjonalizacja młodzieży stanów południowych jest jednym z głównych celów polityki szkolnej rządu federalnego i na ten cel zostaje corocznie preliminowany specjalny fundusz. Z funduszu tego utrzymuje się kilkaset szkół rządowych na terenie stanów południowych.

Prawo o szkołach prywatnych obconarodowych.

Najostrzejsze przepisy o szkołach prywatnych istnieją w S. Catharinie, gdzie wpływy niemiecki są bardzo duże. Dekret rządu stanowego S. Cathariny z dnia 28.1.1931 r. ustala warunki, w jakich się może odbywać nauczanie w szkołach prywatnych obcojęzycznych. Według tego dekretu szkoły prywatne, otwarte nie dalej jak 3 km. od szkoły rządowej, mogą 1. prowadzić nauczanie tylko poza godzinami przepisanemi dla szkół rządowych; 2. przyjować tylko te dzieci, które już uczęszczają do szkół rządowy brazylijskich. Szkoły prywatne, położone w odległości większej niż 3 km. od szkoły rządowej, są obowiązane: 1. mieć nauczycieli kwalifikowanych i zatwierdzonych przez rząd. 2. prowadzjć po portugalsku nauczanie: geografji, histurji Brazylji, nauk obywatelskich, śpiewów narodowymi itd. według programu dla szkół rządowych. Dekret rządu stanowego w Paranie z dn. 8.IV. 1922 r. ustala, że w szkołach prywatnych obcojęzycznych wszystkie przedmioty muszą być wykładane w języku portugalskim, z wyjątkiem języków obcych. W stanie Rio Grande do Sul wyszły w roku 1935 przepisy zabraniające wykładania w szkołach elementarnych w innych językach, aniżeli portugalskim. Nauka w językach obcych będzie się mogła odbywać po godzinach szkolnych. Ze względu jednak na to, że szkoły te przyczyniły się bardzo do zwalczania analfabetyzmu, nowe prawo zostanie zastosowane bezwzględnie dopiero po trzech latach od dnia uchwalenia. Pomimo wyżej wymienionych przepisów dla szkól prywatnych, władze w stanach południowych są nastrojone raczej liberalnie i rzadko występują z całą bezwzględnością przeciw szkolnictwu obconarodowemu.

-167-

STAN SZKOLNICTWA POLSKIEGO W BRAZYLJI W ROKU 1935.

Organizacja szkolnictwa polskiego.

Szkoły polskie na kolonjach są zakładane i utrzymywane przez towarzystwa oświatowe, których większość należy do C.Z.P. Dla kierowania sprawami oświatowo-społecznemi C.Z.P. utworzy „Wydział Oświatowy”. Zadaniami Wydziału Oświatowego są: rozbudówa sieci szkół, opracowanie podręczników i programów szkolnych, kształcenie nauczycieli polskich i przygotowywanie ich do wymaganych egzaminów rządowych z portugalskiego. Drugi sejmik C.Z.P. w roku 1932 uchwalił „Statut Szkolnictwa polskiego w Brazylji”, którego projekt zostałopracowany przez „Wydział Oświatowy” Statut ten ma skoordynować pracę jednostek i grup w sprawach szkolnych i oświatowych, dać jej jasny i sprecyzowany cel i wskazać drogi realizacji. Statut omawia organizację przedszkoli, szkół początkowych, kolegiów, kursów zawodowych, szkół średnich polskich w Brazylji, formy kształcenia i dokształcania nauczycieli, ustalanie programów, podręczników i pomocy szkolnych, oraz sposoby obsady posad nauczycielskich, regulowanie poborów nauczycielskich i kontroli pracy nauczycieli. Statut ten został już, od paru lat, wprowadzony w życie i pozyskuje powszechne uznanie jako prawo szkolne. Polskie wychowanie ogólnokształcące dzieli się na trzy etapy: 1) przedszkola,

2) szkoły początkowe,

3) kolegja.

Program nauczania powyższych trzech typów szkół w sumie odpowiada mniejwięcej programowi 7 klasowych szkół powszechnych w Polsce. Program jest dostosowany do miejscowych odmiennych warunków życia i traktuje pewne zagadnienia szerzej, inne zaś podaje w skróceniu. Wykształcenie zawodowe rolnicze i nauczycielskie dają specjalne kursy,otwierane corocznie w większych ośrodkach polskich. Pozatem istnieją specjalne kursy języka polskiego oraz polskie kursy imnazjalne dla uczni i studentów Polaków.

-168-

Przedszkola.

Żywioł polski zamieszkuje w ogromnej większości kolonje i osady zamiejskie, gdzie tworzenie przedszkoli napotykałoby na duże trudności. Zresztą zakładanie przedszkoli na kolonjach nie miałoby celu, gdyż dzieci polskie nie stykają się tam prawie zupełnie z wpływam brazylijskiemi i językiem portugalskim. Inaczej przedstawia się sprawa w miastach gdzie wpływ portugalszczyzny jest ogromny i tu przedszkola mają rację bytu, ratując najmniejsze dzieci przed wynarodowieniem i wprowadzaiąc je do szkoły polskiej. Obecnie istnieje 10 przedszkoli: 7 w Kurytybie, 1 w M. Mallet, 1 w Ponta Grossa, I w Tres Barras (S. Catharina). Istnieją widoki otworzenia w bliskiej przyszłości około 10 przedszkoli w 3 stanach południowych i w São Paulo. W przedszkolach pracują wychowawczynie, wybrane z pośród kandydatek na nauczycielki szkół początkowych, i przeszkolone na specjalnym kursie pedagogicznym. Nnuka w przedszkolach jest bezpłatna i odbywa się wyłącznie vw języku polskim. We wszystkich przedszkolach uczy się razem około 300 dzieci. Koszt utrzymania przedszkoli pokrywają: Wydział Oświatowy C.Z.P., który opłaca nauczycielki, oraz rodzice dzieci, którzy utrzymują lokal. Frekwencja w przedszkolach jest naogół niska w stosunku do możliwości. Minimum ustalono na 15 dzieci.

Szkoły początkowe.

Szkoły początkowe polsko-brazylijskie istnieją prawie we wszystkich polskich kolonjach. Mieszczą się one zazwyczaj w domku, w tym celu wybudowanym i należącym do miejscowego towarzystwa szkolnego. Domek taki składa się z kilku pokoi, z których największy przeznaczony jest na salę szkolną, a w innych zamieszkuje nauczyciel i mieszczą się składy rekwizytów teatralnych, przyborów sportowych itd. Przy szkole znajduje się większy lub mnieiszy kawał gruntu, przeznaczony na budowę boisk sportowych dla młodzieży i na ogród nauczyciela.

-169-

Jako średnią możemy przyjąć 1,5ha ziemi. Budynek szkolny, wraz z wendą i kościołem, stanowią zawsze centrum kolonji i znajdują się przy drodze. Do takich szkół uczęszczają dzieci w ciągu 2 - 4 lat, ucząc się 3 godziny dziennie przedmiotów polskich, a portugalskich - stosownie do programu rządowego. Z przedmiotów polskich wykładane są: język polski, historja Polski, geografia Polski, śpiew, religja i częściowo rachunki. Nauczycieli szkół początkowych utrzymują towarzystwa szkolne, czerpiące dochody ze składek rodziców dzieci i członków, które to składki wynoszą od 500 rejsów do 5 milrejsów miesięcznie, oraz z przedstawień teatralnych, loterji, zabaw i innych imprez. Prócz tego nauczyciele pobierają czasem subwencje z wydziału oświatowego C. Z. P.. lub subwencję rządową. Szkół początkowych jednoklasowych czynnych było w r. 1935 - 212, w tem w stanie Parana - 80, w stanie Rio Grande - 98, w stanie S. Catharina - 31, w stanie Espirito Santo - 3.

-170-

W większych miastach powstają szkoły początkowe o 2 nauczycielach, mające tę samą ilość godzin nauczania i program, co zwykłe szkoły początkowe, posiadają jednak dwie lub więcej klas i są lepiej zorganizowane. Są to tzw. dwuklasówki. Muszą one być prowadzone przez nauczyciela, posiadającego odpowiednie kwalifikacje rządowe, ze zdanemi egzaminami z portugalskiego; drugi nauczyciel może być świeżo przybyły z Polski. Posiada to wielkie znaczenie dla podniesienia poziomu nauczania o Polsce i wy
dział oświatowy wspomaga chętnie dwuklasówki subsydjami. Szkół wieloklasowych było w roku 1935 - 36, w tem w stanie Parana - 29, v stanie Rio Grande - 5. w stanie Santa Catharina - 2. Należy jeszcze omówić kwestję szkół początkowych zakonnych. Szkół zakonnych jest daleko mniej niż świeckich, bo zaledwie 33, na ogólną ilość 267, ale szkoły te są naogół lepiej postawione od szkół świeckich. Prawie wszystkie szkoły zakonne są samowystarczalne. Duża część tych szkół to dwuklasówki. Najlepsze i najliczniejsze są szkoły Sióstr Miłosierdzia. Szkoły te w ilości 9-ciu rozsiane sa po bogatszych nśrodkach Stanów Parana i Santa Catharina. Frekwencja dzieci duża: 100—250 dzieci. W stosunku do tego zakonu często się słyszy zarzut, że działalność jego na polu oświaty kierowana jest raczej względami materjalnemi niż patrjotycznemi. Powyższy zarzut nie może być skierowany w stosunku do Sióstr Rodziny Marji, które są bardzo patrjotycznie nastawione. Ich szkoły w liczbie 20 znajdują się w stanach: Parana i Rio Grande do Sul. Wpływ szkół zakonnych i księży w dziedzinie oświaty jest bardzo duży i należy dążyć do ścisłej współpracy z kościołem na tym odcinku.

Kolegja.

Dzieci, które ukończvły szkoły początkowe, mogą kontynuować naukę w kolegjach polskich, obejmujących 5-6-7 rok nauczania. Połowa godzin, przeznaczonych na naukę, poświęcona jest o Polsce (język polski, historja Polski, geografja kultura polska, śpiewy religja).

-171-

Pozostałe godziny zajmują nauka przedmiotów brazylijskich, potrzebnych przy egzaminie rządowym na nauczycieli efektywnych, oraz przy egzaminach wstępnych do szkół średnich. Nauczycielami kolegjów mogą zostać nauczyciele wykwalifikowani i przybyli z Polski, lub Polacy, absolwenci szkół normalnych i brazylijskich. Wydział oświatowy zwraca baczną uwagę na kolegja i wydatnie je subwencjonuje. Koszt nauki w kolegjach wynosi przeciętnie 10 millrejsów od dziecka miesięcznie. Przy „kolegjach” istnieją internaty dla młodzieży, gdzie utrzymanie kosztuje 50-85 milrejsów miesięcznie. Kolegja istnieją w M. Malht. Guarany, Porto Alegre i Kurytybie. Poziom kolegjów jest bardzo nierówny i zależny od sił nauczycielskich. Kolegja w Kurytybie i M. Mallet stoją na odpowiednim poziomie, inne zaś należałoby podnieść.

-172-

Znaczenie kolegjów jest bardzo duże, gdyż wychowują one ludzi takich, jakich brak daje się odczuwać na obszarze wszystkich stanów południowych. Absolwenci kolegjów są temi światlejszemi jednostkami, które pójdą na kolonje pracować w rolnictwie, przemyśle i handlu i wpływem swym potrafią zdziałać dużo dobrego.

Roczny kurs nauczycielski.

W roku 1934 otworzono w Kurytybie specjalne roczne kursy dla nauczycieli. Kursy te mają za cel stworzenie kadr nauczycieli fachowców, którzyby potem byli przodownikami w pracy oświatowo społecznej. Program, prócz wiedzy pedagogicznej, daje także duże przygotowanie do pracy teatralnej, spółdzielczej i rolniczej. Po ukończeniu takich kursów absolwenci umieją prowadzić sklepy, kierować organizacjami na kolonjach, prowadzić pogadanki rolnie i są nader cennym materjałem do pracy nad podniebieniem ekonomicznem i kulturalnem kolonji. Po ukończenia kursu absolwenci zdają egzamin nauczycielski przed specjalną komisją rządową i, po otrzymaniu dyplomu, mają prawo nauczania w szkołach Polsko-brazylijskich, a także mogą się ubiegać o subwencję brazylijską. W roku 1935 na kursa uczęszczało 25 osób.

Kursy języka polskiego.

W stanie São Paulo do roku 1934 istniała szkoła początkowa polsko-brasylijska, ale wyniki jej działalność: były raczej mierne i ilość dzieci stale malała. Należy zaznaczyć, że prawo stanu S. Paulo jest bardzo surowe w stosunku do szkół obconarodowych i język polski mógł być wykładany tylko 2 godziny dziennie. Wydział oświatowy C.Z.P. zlikwidował szkołę, a na to miejsce otworzył w roku 1935 kursy języka polskiego w 3 dzielnicach miasta S. Paulo. Jak dotychczasowa, krótka praktyka wykazała akcja kursów języka polskiego dała pozytywne rezultaty.

-173-

Bursy dla młodzieży.

Bursy dla młodzieży mogłyby odegrywać dużą rolę w wychowaniu młodzieży, dając możność pobierania nauki w kolegjach nawet uczniom z odległych okolic. Niestety bursy nie są należycie postawione i mają bardzo mało bursistów. Najlepiej postawione są: bursa dla dziewcząt w Kurytybie i bursa przy kolegjum w M. Mallet. W roku 1935 na terenie Brazylji istniały 4 bursy:

1) w Kurytybie - bursa dla dziewcząt;

2) w Kurytybie - bursa dla chłopców przy tow.„Junak”;

3) w Alto Paraguassu - bursa przy kolegjum;

4) w Marechal Mallet - bursa przy kolegjum.

Kursy gimnazjalne.

Z powodu braku gimnazjów i uniwersytetów polskich na terenie Brazylji, wydział oświatowy zorganizował w Kurytybie specjalne kursy, na których młodzież polska, studjująca w gimnazjach i uniwersytetach brazylijskich, może poznawać język, historję i literaturę Polski, w zakresie znacznie szerszym, niż to mogą dać szkoły początkowe i kolegja. Wykłady odbywają się dwa razy tygodniowo. Na wykłady uczęszcza około 100 uczniów i studentów. Nauka na kursach jest bezpłatna, na wszelkie z tem związane koszta, pokrywa wydział oświatowy C.Z.P.

Oświata pozaszkolna.

Jednem z najważniejszych zagadnień kulturalnych w Brazylji jest kwesta oświaty pozaszkolnej. Specyficzue warunki, w jakich się znajdują nasi osadnicy, rozrzuceni na ogromnych obszarach i pozbawieni styczności z ośrodkami kultury, każą nam położyć nacisk na rozwój oświaty pozaszkolnej. Szkoły początkowe, nawet najlepiej postawione, nie rozwiązują sprawy, nawet w wypadku, gdy młodzież uczęszcza systematycznie na lekcje i uczy się pełne 4 lata. Po pewnym czasie, prymitywne warunki życiowe i brak potrzeb kulturalnych powodują nawrót analfabetyzmu.

-174-

Jest to tak zwany analfabetyzm powrotny, bardzo często spotykany, szczególnie w odległych kolonjach. Trzeba wziąć jeszcze pod uwagę, że osadnicy nasi bardzo rzadko pozwalają na systematyczne uczęszczanie dzieci do szkół, ze względu na brak rąk roboczych w domu. Również rzadko się zdarza, aby dzieci mogły przejść cały kurs szkoły początkowej. Najczęściej nauka dziecka trwa 1-2 lat. Zjawisko analfabetyzmu, zarówno właściwego jak i powrotnego, jest bardzo groźne, gdyż w konsekwencjach prowadzi do obniżenia poziomu kultury i wynarodowienia szerokich mas polskiego osadnictwa. Poniżej omówimy pokrótce ważniejsze pozycje w dorobku naszej oświaty pozaszkolnej w azylji, prórz zagadnień związanych z prasą, teatrem i sportem, które zostały poruszone w osobnych rozdziałach.

Świetlice.

Bardzo ważną jest sprawa zakładania świetlic, Świetlice, należycie postawione, mogą się stać ogniskami kultury, promieniejącemi na okoliczne kolonje. Świetlica i tzw. wenda są punktami zebrań osoadników. Tu się załatwiają interesy, omawia się sprawy życia codziennego i czerpie aię wiadomości szerokiego świata. Zebrania towarzyskie w wendach kończą się nierzadko pijaństwem i burdami, nie posiadają natomiast żadnej z licznych zalet świetlic, które kształcą i, przez odpowiednio dobraną literaturę, przesączają w umysły kolonistów pożyteczne wiadomości. Najważniejszem jest, aby uczynić świetlicę atrakcyjną i spopularyzować ją wśród okolicznej ludności polskiej. Dotychczas należycie postawionych świetlic prawie-że-niema. Należy zanotować pożyteczną działalność „Junaka” na tem polu, jednakże rozmiar akcji „Junaka” jest zbyt szczupły, by mógł rozwiązać to zagadnienie. Najlepszem rozwiązaniem byłoby zakładanie świetlic wzorowych po okręgach i następnie rozszerzanie akcji na dalsze kolonje.

Kursy wieczorowe.

Kursy wieczorowe dla młodzieży dojrzałej i starszych są bardzo pomocne w walce z analfabetyzmem, a zwłaszcza z analfabetyzmem powrotnym. Bardzo mało jest szkół, gazie kursy wieczorowe byłyby prowadzone systematycznie i posiadały dostateczną frekwencję.

- 175-

Całe powodzenie akcji zależy od nauczyciela i jego zdolności społeczno-oświatowych. Stale podnoszący się poziom naszego nauczycielstwa w Brazylji i przybywanie zastępów nowych fachowych sił pozwalają na optymistyczną ocenę sytuacji na przyszłość choć stan obecny nie jest zadawalniający.

Organizacja obchodów narodowych.

Na tym odcinku zdziałano stosunkowo dużo i jest to może najlepiej postawiony dział oświaty pozaszkolnej. Obchodzenie rocznic polskich świąt narodowych ma wśród naszego i osadnictwa długoletnią tradycję. Prawie we wszystkich towarzystwach polskich obchodzone są rocznice 3 Maja i święto Niepodległość. Fakt ten, odpowiednio wykorzystany, może przynieść duże korzyści w dziedzinie propagandy oświatowo-społeczne. Program obchodów jest niejednolity, ale zazwyczaj składa się z okolicznościowych przemówień, produkcyj artystycznych (jednoaktówka, deklamacja, śpiewy, tańce), popisów sportowych i zabawy tanecznej. Ogólny poziom artstyczny obchodów stoi na dość niskim poziomie. Dla jego podniesienia urządza się zawsze Kurytybie wzorową akademję ze starannie dobranym programem artystycznym. Zazwyczaj w rocznicę 3-go maja organizowane są zjazdy organizacyj młodzieżowych. Przybyłe towarzystwa biorą udział w licznych konkursach artystycznych i sportowych i mają szansę uzyakania wielu cennych nagród, przeważnie w postaci książek.

Ś p i ew.

Bardzo ważnym czynnikiem, zespalającym nasze organizacje i podtrzymującym ducha narodowego, jest śpiew polski. Niestety, w tej dziedzinie zdziałano bardzo mało. Na terenie Brazylji istnieje tylko kilka stałych zespołów chóralnych. Do najlepszych zaliczyć wypadnie: 1) chór św. Stanisława w Kurytybie, 2) chór w Alto Paraguasu (S. Catharina),

-176-

3) chór w Prudentopolis (Parana). Poziom chórów kościelnych jest naogół niski. Wydział oświatowy C.Z.P., rozumiejąc znaczenie rozwoju chórów i popularyzacji pieśni polskich, wydał ostatnio popularny podręcznik śpiewu dla młodzieży. Śpiewnik jest dobrze ułożony i zawiera szereg pieśni dla młodzieży, pieśni religijnych i pieśni narodowych.

Odczyty.

Akcja odczytowa jest ściśle związana z kwestją kształcenia odpowiednich instruktorów - prelegentów. Miejscowy nauczyciel jest wszystkim dobrze znany i nie potrafi wzbudzić zainteresowania wśród słuchaczy. Przyjezdny prelegent, wyposażony w odpowiednie aparaty do wyświetlania przezroczy i umiejący naprawdę zainteresować słuchaczy, będzie miał zawsze zapełnione audytorjum. Dotychczasowe powodzenia w dziedzinie odczytów, wygłaszanych przez odpowiednich prelegentów, spowodowały, że Wydział oświatowy C.Z.P. usilnie popiera akcję kształcenia instrukorów i nauczycieli w tym kierunku.

Bibljoteki.

Bibljotek polskich na terenie Brazylji jest bardzo mało i zazwyczaj znajdują się one w opłakanym stanie. Daje się odczuwać brak odpowiedniej organizacji i wykwalifikowanych fachowców. Jednym z głównych powodów złego stanu bibljotek polskich jest niski kurs milrejsa i wypływająca stąd drożyzna książki polskiej. Pojedynczy kolonista jest zabiedny, by mógł kupować książki polskie. Na tym odcinku może cośkolwiek zdziałać umiejętnie kierowana organizacja. Należałoby założyć przy C.Z.P. centralną wypożyczalnię i stworzyć na kolonjach sieć bibljoteczek. Prawie każda szkoła polska posiada bibljoteczkę, jednak zazwyczaj bardzo nieliczną i źle dobraną. Funkcjonowanie bibljoteczek szkolnych zależne jest głównie od zdolności nauczyciela. Były już kilkakrotnie czynione próby zakładania bibljotek wędrownych, ale jak dotychczas akcja ta nie dała pozytywnych wyników.

-177-

Korespondencja międzyszkolna.

Bardzo dobre wyniki dał pomysł nawiązania łączności korespondencyjnej między młodzieżą polską w Brazylji, a młodzieżą polską w Polsce. Akcja ta rozwija się bardzo pomyślnie i budzi zainteresowanie młodzieży. Trudności, wynikają nieraz z powodu różnicy poziomów intelektualnych korespondentów i dużej różnicy zainteresowań. Listy z Polski są zbyt inteligentne i nieprzystosowane do imejscowych sposobów myślenia. Niemniej jednak rozwój korespondencji międzyszkolnej idzie naprzód i rokuje jaknajlepsze nadzieje.

Akcja wydawnicza Wydziału Oświatatowego C. Z. P.

Praca wydawnicza Wydziału Oświatowego C.Z.P. winna przedewszystkiem iść w kierunku:

1. dostarczania naszemu szkolnictwu potrzebnych podników;

2. dostarczania nauczycielstwu odpowiedniej pomocy pisemnej, ułatwiającej i wykonywanie zawodu

3. wydawanie pism i książek, przeznaczonych dla oświaty pozaszkolnej ;

4. rozszerzenia akcji wydawnictw propagandowych.

Podręczniki i pomoce szkolne odgrywają w szkolnictwie polskim w brazylji niezwykle ważną rolę. Znaczenie podręcznika jest poważniejsze, niż w Polsce, ze względu na daleko niższy poziom nauczycielstwa. Podręcznik jest dla nauczyciela polskiego w Brazylji podstawą pracy, nie zaś jedynie pomocą naukową. Nauczyciele biorą podręcznik za jedyną podstawę nauczania i na lekcjach ograniczają się do przerobienia paru jego stron. Podręczniki powinny być przejrzyste i zmuszać nauczyciela do stosowania właściwej metody nauczania. Z powodu 4 letniego okresu nauczania w szkołach polsko-brazylijskich, podręczniki powinny być tak opracowane, aby zawierały zapas wiadomości, który w innych krajach jest rozkładany na znacznie dłuższy okres czasu. Podręczniki nie mogą być taże kopją podobnych dzieł, używanych w Polsce, gdyż dzieci kształcąc się w mowie polskiej muszą się zapoznawaćz zagadnieniami związanemi z miejscowym życiem i miejscowemi warunkam.

-178-

Uwzględniwszy powyższe uwagi, opracowano i wydano w ciągu ostatnich lat szereg wartościowych podręczników dla szkół polskich:

1. Elementarz Polski, K. Lech.

2. Elementarz Polski, K. Lech. Wy.danie poprawione.

3. Książka dla Klasy 2-ej, K. Lech, K. Jeziorowski.

4. Książka dla Klasy 3-ej, K. Loch, W. Radomski.

5. Książka dla Klasy '4-ej, K. Lech.

6. Mała Biblja.

7. Rachunki dla I Oddziału, J. Ganzn.

8. Rachunki dla II, III, IV Oddziału, ,T. Gauza.

9. Programy języka polskiego dla szkół początkowych i kolegjów oraz Kursu Rocznego.

10. Broszura „Poznaj swój Kraj", J. Żaczkowski.

11. Wskazówki Metodyczne dla Nauczycieli.

12. Podręcznik śpiewu.

13. Zbiór Uwag Metodycznych i do Podręcznika śpiewu.

Prócz powyższych podręczników ukazał się szereg książek i broszur nakładem Składnicy Nauczycielskiej i „Oświaty”. Składnice Nauczycielstwa należy do Zrzeszenia Nauczycielstwa Szkół Polskich w Brazylji i jest księgarnią nakładową. Wydawnictwo dzieł i broszur przynosi Składnicy spore dochody, czego przykładem jest wzrost jej majątku w okresie 5-letnim z 9 : 000 $ 000 do 40 : 000 $ 000. Składnica jest pełną inicjatywy instytucją i ostatnio zmierzała rozpocząć sprowadzanie na większą skalę książe z Polski do bibljotek i do rozsprzedazy po kolonjach, czemu jednak stoi na prz eszkodzie niski kurs milrejsa.

-179-

NAUCZYCIELSTWO.

Instruktorowie oświatowi świeccy.

W celu odpowiedniego pokierowania akcją oświatową, Wydział Oświatowy C.Z.P. sprowadził z Polski nauczycieli fachowców, którym powierzył kierownictwo kolegjów i stanowiska instruktorów objazdowych. Instruktor jest tym bezpośrednim czynnikiem organizującym szkoły i mającym piecze nad poziomem nauczania. Instruktor jest jedynym człowiekiem fachowo wykształconym, który odwiedza zapadłe kolonje i służy radą i pomocą odciętemu od świata nauczycielowi. Działalność instruktorów objazdowych nie ogranicza się do spraw czysto szkolnych, a rozciąga się n kwestje teatrzyków, chórów, towarzystw sportowych itd. Nauczyciele, będąc zależnymi od instruktorów, dokładają wszelkich starań, by sie wykazać możliwie poważnym dorobkiem w pracy. Kwestje takie jak: przyznanie subsydjów, przeniesienie na inną kolonię, przyznanie odpowiednich kwalifikacyj, zależą w głównej mierze od opinji instruktora. Dotychczasowa praktyka wykazała, że działalność instruktorów nie przyniosła należytych rezultatów. Instruktorowie objazdowi w ilości 4 (stan Parana — 2, stan S. Catharina - 1, stan Rio Grande do Sul - 1) nie mogą podołać pracy na tak rozległym terenie jak obszar 3 stanów południowych. Stąd wypływa brak kontaktu z kolonjami i dorywcza akcja w bardziej dostępnych ośrodkach. Taka dorywcza akcja mogłaby być nawet korzystną, gdyby kolonje nasze były dohrze zorganizowane, ale przy obecnym stanie organizacji nie przynosi to prawie żadnych rezultatów. Dążeniem Wydziału Oświatowego. C.Z.P. jest, aby praca oświatowa na całym terenie południowych stanów prowadzona była systematycznie i równomiernie. Warunki, w jakich się znajduje nasza polonja brazylijska, nie pozwalają na promieniowanie oświaty z ośrodków kulturalnych z powodu trudności komunikacyjnych, braku łączności i dużych przestrzeni.

-180-

W tych warunkach, stworzenie wzorowo postawionych szkół lub ośrodków wiedzy rolniczej, może wpłynąć dodatnio tylko na najbliżej położone kołonje. Interjor kraju jest odcięty od wielkich miast i poważniejszych węzłów komunikacyjnych trudnemi do przebycia puszczami i stepami, przeciętemi jedynie prymitywnemi drożynami. Wszelka intensywniejsza i zakrojona na szerszą skalę akcja może mieć miejsce tylko w większych ośrodkach i wpływem swym nie obejmie nawet niedaleko położonych kolonij.

Najlepszem rozwiązaniem byłoby zakreślenie skromnego i łatwego do wykonania programu i ścisła jego realizacja we wszystkich okręgach. W ten sposób stworzyłoby się podstawy do dalszego i równomiernego podnoszenia oświaty zarówno w miastach i kolonjach podmiejskich jak i w głębokim interjorze. Należy wziąć pod uwagę, że wyznaczanie okręgów objazdowych dla instruktorów według podziału administracyjnego, nie jest najlepszem rozwiązaniem, gdyż gęste skupienia Polaków są nieraz podzielone granicami stanowemi jak np. kolonje polskie na granicy Parana — S. Catharina. Znacznem ułatwieniem w pracy instruktora oświatowego jest posiadanie okręgu objazdowego, na którym kolonje polskie nie byłyby rozproszone i oddzielone wielkiemi przestrzeniami.. Długie i uciążliwe podróże są największym wrogiem intensywnej i systematycznej pracy.

Instruktorki szkół zakonnych.

Przynależność służbowa instruktorów oświatowych do C. Z. P. spowodowała, że nie mieli dostępu do szkolnictwa zakonnego. Przyczyny tego należy szukać w stałych zatargach kleru polskiego z C.Z.P. Dopiero w ostatnich czasach stosunek kleru i szkolnictwa zakonnego do instruktorów oświatowych C. Z. P. uległ poprawie i została nawiązana współpraca. Szkoły sióstr posiadają dotychczas własne instruktorki objazdowe, któremi są z reguły przełożone zakonów.

Nauczyciele, pracujący w szkołach polsko-brazjrlijskich.

Statut szkolnictwa polskiego, jako minimum dla nauczycielstwa szkół polskich, określa: ukończenie 3-letniego kolegjum polskiego i rocznego kursu nauczycielskiego.

-181-

Nauczyciele, nieposiadający tego minimum, będą musieli uczęszczać w przeciągu 6 lat na kursy wakacyjne dla nauczycielstwa. Plan ten, praktycznie jest mało realny i wymaga szeregu poprawek. Obecnie około 35% nauczycieli posiada wymagane wykształcenie, a około 40% będzie mogło dokształcić się w ciągu najbliższych lat, a pozostałe 25% będzie zmuszone Opuścić szeregi nauczycielstwa z chwilą możności zastąpienia ich lepszemii siłami. Około 40% nauczycieli polskich posiada kwalifikacje, wymagane przez ustawodawstwo brazylijskie. Dotychczas, pomimo wielu reform i planowego zorganizowania szkolnictwa, nauczycielstwo polskie pozostawia jeszcze dużo do życzenia, zarówno pod względem kwalifikacyj, jak i działalności. Wypływa to przedewszystkiem z niestałości i niedostatecznej wysokości poborów, oraz z braku zabezpieczenia na przyszłość. Zdolniejsze jednostki najczęściej porzucają swe stanowisko z chwilą, gdy otworzą się przed niemi możliwości pracy w innych dziedzinach, lub gdy się nauczą języka portugalskiego. Rola nauczyciela polskiego jest w Brazylii szczególnie ważna, jeżeli uwzględnimy, że na jego barkach spoczywa cały ciężar pracy społecznej na kolonjacłi. Nauczyciel musi prowadzić różne kursa dokształcające, zakładać stowarzyszenia i kółka, organizować różne imprezy sceniczne i sportowe, utrzymywać kontakt ze starszem pokoleniem i dorosłą młodzieżą itd. Jak widzimy, nauczyciel musi być wyrobionym pracownikiem społecznym, inteligentynjon, pełnym inicjatywy znającym dobrze miejscowe stosunki. Takich pracowników powinny w przyszłości dostarczyć kolegja polskie w Brazylji, jednakże zarówno dziś, jak i w przyszłości, wielką rolę będą odgrywać nauczyciele, sprowadzeni z Polski. Z pewnością udałoby się znaleźć w Polsce wiele zdolnych jednostek, które wskutek kryzysu ekonomicznego, znajdują się w złych warunkach niaterjalnych i które chętnie przyjęłyby stanowisko nauczycieli polskich w Brazylji, zastępując nieodpowiednie siły nauczycielskie. Przypuszczam zresztą, iż nie byłoby trudnem znalezienie sporej garstki ludzi ideowych, którzyby swej pracy nie traktowali wyłącznie, jako źródło zysku.

-182-

Największą trudnością w znalezieniu odpowiedniego personelu nauczycielskiego są zbyt niskie pensje i brak prawideł, regulujących sprawę uposażeń nauczycieli. Również brak zaopatrzenia emerytalnego odstręcza kandydatów na nauczycieli. Charakterystycznem jest, że inicjatywa stworzenia funduszu emerytalnego dla nauczycieli spotykała się zawsze z protestem samych nauczycieli. Wykazuje to, że nauczyciele uważają w większości wypadków swoją posadę jako przejściową i nie myślą o poświęceniu się temu zawodowi na stałe.

By uregulować sprawę poborów nauczycielskich wprowadzono ostatnio grupy uposażeniowe nauczycieli, w zależności od kwalifikacvj, kierując się zasadą, przyjętą w szkolnictwie brazylijskiem w odniesieniu do nauczycieli kwalifikowanych. Ma się rozumieć, ścisłe przestrzeganie tej zasady jest mało możliwe, ze względu na to, że C. Z. P. nie wypłaca nauczycielom pensji, a ma tylko kontrolę. a) Grupa 1. Pensja miesięczna od 250 $ 000 do 300 $ 000. Do tej grupy zaliczają się nauczyciele, posiadający pełne kwalifikacje fachowe nabyte w Polsce, lub nauczyciele, posiadający kwalifikacje na polskich nauczycieli, według wymagań Wydziału Oświatowego C.Z.P. oraz pełne kwalifikacje brazylijskie (nie są decydujące), b) Grupa 2. Pensja miesięczna od 200$000 do 250$000. Ta grupa obejmuje nauczycieli, posiadających nieukończone studja gimnazjalne lub seminarjum nauczycielskiego z pewną wiedzą pedagogiczną, oraz absolwentów kolegjów polskich z ukończonemi kursami nauczycielskiemi i pełnemi kwalifikacjami. brazylijskiemi (te ostatnie niekonieczne jeżeli kandydat ma uczyć w dwuklasówce). c) Grupa 3. Pensja miesięczna od 100$000 do 200$000. Do ostatniej grupy zaliczają się nauczyciele, starający się dopiero o kwalifikacje drugiej grupy. O ile nauczyciel ma pensję rządowa brazylijską to za naukę przedmiotów polskich pobiera w grupie pierwszej 100— 150$000, w grupie drugiej 50—100$000.

-183-

UWAGI O SZKOLNICTWIE POLSKIEM W BRAZYLJI.

Celem zasadniczym naszej akcji oświatowej na terenach emigracyjnych powinno być podniesienie całej kolonji polskiej na odpowiednio wysoki szczebel społeczny i umożliwienie jej nawiązania stosunków kulturalnych i gospodarczych z macierzą. Przy sposobności należałoby poruszyć zagadnienie ghetta polskiego. Jak praktyka wykazała, w wielu krajach osadniczych zasklepienie się żywiołu polskiego w ghettach i odseparowanie się od otaczającego świata nie przyniosło korzyści. Trzeba pamiętać, że emigrant polski to element niewykształcony. Kolonja polska, zasklepiona w sobie, może zająć tylko najniższe szczeble społeczne, nie dochodzi do głosu w sprawach politycznych i nie przedstawia żadnego prawie znaczenia, jako podstawa rozwoju stosunków kulturalnych i ekonomicznych pomiędzy Polską a krajami kolonizowanemi. Przeciwnie młodzież polska, wchłonięta przez miejscowe społeczeństwo, potrafi szybko dobić się wysokich stanowisk i z biegiem czasu podniesie materjalnie i kulturalnie kolonję polską. Kwestja wynarodowienia nie jest aż tak grożna jakby się zdawało, gdyż młodzież po pewnych czasie zaczyna odczuwać potrzebę jakiejś tradycji kulturalnej i następuje nawrót do polskości. Wówczas lektoraty polskie na uniwersytetach przepełniają się młodzieżą polskiego pochodzenia i odpowiednio pokierowana propaganda polska może wywrzeć ogromny wpływ. Omawiane zagadnienie odnosi się raczej do emigracji polskiej w Stanach Zjednoczonych, a w stosunku do polonji brazylijskiej może mieć tylko częściowe zastosowanie. Możemy przyjąć omówione zasady w stosunku do młodzieży polskiej zamieszkującej kulturalniejsze i większe ośrodki i mogącej studjować w gimnazjach i uniwersytetach brazylijskich, by potem powiększyć kadry inteligencji polsko-brazylijskiej. W stosunku do kolonisty polskiego, żyjącego w dzikich puszczach, trzeba stosować inne normy. Nie można dopuścić do wynarodowienia i zdziczenia naszego osadnika, bo to jest cofnięcie się kulturalne całej kolonji polskiej.

-184-

Trzeba tworzyć jaknajwięcej stowarzyszeń gospodarczych i społecznych, podnosić ekonomicznie kolonistów polskich i pomagać im w zakładaniu jaknajwiększej ilości szkół. Należy zastanowić się, jakie są maksymalne możliwości rozwoju szkolnictwa polskiego w Brazylji i jak szybko do nich się zbliżamy. Licząc kolonję polską w Brazylji na 275.000, należy przypuszczać, że jeden rocznik dzieci w wieku szkolnym wynosi około 51/2 - 7 tys., biorąc 2 - 2,5% ogólnej ilości Polaków. Ponieważ w szkołach powinno się znajdować 4 roczniki dzieci, więc maksymalna ilość dzieci zawiera się w cyfrach 22 — 28.000. Powyższe rozważania są czysto teoretyczne i chcąc obliczyć, z punktu widzenia realnych możliwości, maksymalną ilość dzieci, mogących uczęszczać do szkół polskich, należy uwzględnić szereg poprawek. Po pierwsze wiele dzieci nie może uczęszczać do szkół, ze względu na zbyt wielką odległość, następnie wiele kolonji nie posiada dostatecznej ilości dzieci, by można było tam założyć szkołę, wreszcie; istnieje szereg przeszkód natury lokalnej i indywidualnej. Wydział oświatowy, uwzględniwszy powyższe poprawki, obliczył ilość dzieci, jaka może być wprowadzona do szkół polskich, na 15.000. Poniżej podaję statystykę, która najlepiej zilustruje rozwój naszego szkolnictwa.

	Szkół	Nauczycieli		Dzieci
Rok ilość	% możliw.	ilość	% możliw.	ilość	% możliw.
1924 144	41	158	41	5993	40
1929 191	54	239	64	8675	58
1931 229	65	275	74	9405	63
1932 242	69	331	89	10933	73
1935 267	76 ok.	360	ok.97 ok.	12000	ok. 80
Możliwości 350	100	370	100	15000	100

Jak widzimy z powyższego, ilość szkół,nauczycieli i młodzieży powiększa się stale i jeśli rozwój szkolnictwa pójdzie w dotychczasowem tempie, to niedługo osiągniemy maksymum możliwości.

-185-

Gimnazjum polsko - brazylijskie.

Dopełnieniem całokształtu organizacji polskiego szkolnictwa na terenie Brazylji byłoby stworzenie polsko-brazylijskiego gimnazjum. Przy obecnej strukturze polskiego szkolnictwa, młodzież po ukończeniu szkoły początkowej i kolegjum, chcąc się kształcić dalej, musi iść do gimnazjum brazylijskiego na kurs pierwszy. W ten sposób trzy lata nauki idą na marne, bo do gimnazjów brazylijskich można wstepować po latach nauki w szkole początkowej. Zasadniczo do gimnazjum przyjmuje się na podstawie egzaminów wstępnych i teoretycznie absolwenci kolegjów mogliby zdawać na wyższe kursy, ale w praktyce napotyka to na poważne trudności. Również posyłanie dzieci bezpośrednio zeszkół początkowych polskich do gimnazjum brazylijskiego nie znalazłoby w praktyce dużego zastosowania i nie byłoby korzystnym ze względów na specjalną strukturę społeczeństwa polskiego w Brazylji i na potrzebę skierowania wszystkich wysiłków w kierunku podniesienia kulturalnego naszych osadników, co się nie da pomyśleć bez przygotowania zastępu specjalnie wyszkolonych pracowników oświatowo-społecznych. Z tych, i z wielu innych względów, stworzenie gimnazium polsko-brazylijskiego byłoby korzystne dla całokształtu interesów polonji brazylijskiej. Myśl ta nurtowała już dawno, ale dotychczas nie przybrała realnych kształtów ze względu na liczne przeszkody, a głównie trudności finansowe. W roku 1935 w 8 gimnazjach, na terenie płd. Brazylji uczyło się 250 Polaków. Jest to cyfra stosunkowo poważna i można mieć nadzieję, że gimnazjum polsko-brazylijskie będzie mogło liczyć na dostateczną, frekwencję. Projektowi stworzenia gimnazjum sprzyja realizacja budowy domu C. Z. P.

Wydział Oświatowy C.Z.P. oblicza, że wyposażeniegimnazjum (bez kosztów budowy lokalu; wyniosłoby około ( 19.000 zł.)Jeżeli podjęte prace pójdą w dotychczasowem tempie, to można rachować na otwarcie gimnazjum polsko-brazylijskiego już w roku 1937.

-186-

Lektorat języka polskiego.

Kwestja otworzenia lektoratu języka polskiego na Uniwersytecie Parańskim w Kurytybie wydaje się być dojrzałą. Wpływa to na napływ młodzieży polskiej na Uniwersytet Parański i wzrost jej zainteresowania Polską. Pozatem gra tu rolę ambicja narodowa. Obce narodowości mają liczne lektoraty na uniwersytetach brazylijskich. Na Uniwersytecie Parańskim istnieje np. lektorat języka włoskiego, chociaż na terenie Parany znajduje się znacznie mniej Włochów niż Polaków. Nie potrzebujemy uzasadniać szerzej znaczenia powstania lektoratu języka polskiego. Będzie to przedewszrstkiem propaganda polskości i wpływ na jedyny materiał przyszłej inteligencji polsko-brazylijskiej, Która ma kierować losami naszego połeczeństwa w Brazylji.

Kwestja samowystarczalności naszego szkolnictwa.

Jest to zasadnicze zagadnienie, gdyż z niem wiąże się ściśle pytanie, czy jest celowem subsydiowanie naszego szkolnictwa i nie opieranie go na realnych możliwościach finansowych naszych osadników. Wydaje się słusznem twierdzenie, że gdyby wszystkie ofiary, poniesione na szkolnictwo, zużyć na ekonomiczne zorganizowanie kolonij polskich, to dałoby trwałe podstawy do samowystarczalności i rozwoju szkolnictwa i oświaty pozaszkolnej. Jeżeli dotychczasowa polityka oświatowa szła po linji subsydjowania szkolnictwa z funduszów C.Z.P., to dziś w żadnym razie nie można odrazu zmieniać planu akcji i przeznaczać zebrane środki finansowe na cele gospodarcze. Najracjonalniejszą wydaje się być polityka stopniowego przenoszenia punktu ciężkości na zagadnienie ekonomiczne i jednocześnie ciężarów, związanych z istnieniem szkół, na barki kolonistów. Ostatnie dwa lata dowiodły, że szkolnictwo nasze może istnieć i rozwijać się bez pomocy z zewnątrz. Pomimo ograniczenia subsydjów do minimum, zdołano nietylkoże utrzymać w całości dotychczasowy dorobek, ale nawet dość znacznie go powiększono. Na początku roku 1933, na terenie 3 stanów południowych, istniało 242 szkół początkowych, w czem były i nieczynne, zaś w roku 1935 było 267 szkół początkowych 33 nieczynnych, chwilowo lub na stałe.

-187-

Pozatem w 18 punkach organizowano nowe szkoły. Dawniejsza polityka była szkodliwa głównie dzięki zabijaniu ofiarności osadników i przyzwyczajaniu ich do subsydjów. Subsydja istniały nawet tam, gdzie ich nie potrzebowano. Każdy instruktor starał się o wyciągnięcie możliwie wysokiej sumy na cele oświatowa w swym okręgu, gdyż w ten sposób mógł się wykazać potem największą ilością nowozałożonych szkół (zresztą najczęściej fik cyjnych). Plan oświatowy C. Z. P. przewiduje stworzenie funduszu oświatowego, któryby powstał z opodatkowania społeczeństwa polskiegn w Brazylji na cele oświatowe. Dotychczas realizacja tego projektu napotykała na duże trudności spowodowane brakiem konsolidacji wewnętrznej w naszem społeczeńtwie.

Organizacja pracy oświatowo-społecznej.

Usterki w pracy oświatowo-społecznej. Spowodowane trudnościami komunikacyjnemi, rozległością terenu i niedostosowaniem naszego aparatu wykonawczego do tych warunków, omówiliśmy już poprzednio. Należy zaznaczyć, że ostatnie badania statystyczne wykazały, że około 50% osiedli polskich na terenie Brazylji było nieznanych organizacjom centralnym i nie wchodziło w orbitę dotychczasowych ich prac. Pragnąc przeprowadzę reorganizację obecnego podziału okręgów i systemu pracy w terenie, C.Z.P. opracował plan nowego podziału na okręgi, na podstawie rozmieszczenia osiedli polskich na terenie Brazylji. Poniżej podajemy omawiany projekt.

Parana.

Okręgów 11: 1) Ivahy, z 16 ośrodkami polskimi, 2) Iraty, z 12 ośrodkami polskimi, 3) M. Mallet, część północna i południowa, z 22 ośrodkami polskimi, 4) Cruz Machado, z 10 ośrodkami polskimi, 5) Virmond, z 25 ośrodkami polskimi, 6) S. Matheus, z 13 ośrodkami polskimi, 7) Palmeira, z 9 ośrodkami polskimi 9) Balsa Nowa, z 6-7 ośrodkami polskimi, 10) Palmeira – Lapa, z 12 ośrodkami polskimi, 11) Ponta Grossa z 5 osrodkami polskimi.

-188-

Santa Catharina.

Okręgów 4: 1) Tres Barras, z 15 ośrodkami polskimi, 2) Joinville - północ, z 15 ośrodkami polskimi, 3) Alto Paraguassu, z 14 ośrodkami polskimi, 4) Cocal, z 8 ośrodkami polskimi.

Rio Grande do Sul.

Okręgów 7: 1) Erechim, z 44 ośrodkami polskimi, 2) Ijuhy, z 6—8 ośrodkami polskimi, 3) Guarany, z 22 ośrodkami polskimi, 4) S. Luiz da Casca, z 5 ośrodkami polskimi, 5) Vista Alegre, 5 ośrodkami polskimi, 6) M. Pimentel, z 7 ośrodkami polskimi, 7) S. Feliciano z 13-14 ośrodkami polskimi.

Zaznaczamy, że powyższy podział odnosi się do ośrodków już zorganizowanych, bez uwzględnienia możliwości na przyszłość, taki podział, to racjonalna podstawa do dalszej pracy oświatowo-społecznej i gospodarczej. Jednym z warunków powodzenia prac jest posiadanie odpowiedniej siły przodowniczej w każdym okręgu, najlepiej zdolniejszego nauczyciela z lepszej szkoły dwuklasówki. Zrealizowanie powyższego projektu stworzyłoby trwale podstawy ciągłości i systematyczności pracy w interjorze i pozwoliłoby na całkowite wykonanie programu oświatowo-społecznego w zakreślonych granicach.

Wynarodowienie.

Wynaradawianie się polskiej emigracji w Brazylji jest jednem z najpoważniejszych zagadnień, gdyż następstwem wyzbycia się tradycji i kultury przodków jest zazwyczaj upadek umysłowy i gospodarczy kolonii polskich oraz zerwanie wszelkich więzów z macierzą.

-189-

Należałoby osobno omówić kwestję wynarodowienia ludności wiejskiej i miejskiej. Młodzież na wsi kształci się i rozwija w innych warunkach, aniżeli młodzież miejska. Młodzież wiejska jest odseparowana od wpływów brazylijskich wielkimi obszarami, trudnościami komunikacyjnemi, gromadnem osiedlaniem się Polaków na jednem miejscu, brakiem znajomości języka portugalskiego itd. Niejednokrotnie trzecie i czwarte pokolenie Polaków, urodzonych w Brazylji, mówi tylko po polsku. Zresztą, na kolonjach bardzo odległych, nawet murzyjni i indjanie potrafili się nauczyć polskiego języka od naszych kolonistów. Jako dowód przytoczyć można fakt uteorzenia pzez p. Tadeusza Morozowicza, teatru polskiego, gdzie grali sami murzyni. Teatr ten miał przyjechać do Polski na gościnne występy, ale spowodu trudności robionych przez Rząd Polski impreza nie doszła do skutku.

W miastach i kolonjach położonych bliżej miast vva wynarodowienia młodzieży naszej przedstawia się daleko gożej. Jedną z głównych przyczyn wynaradawiania się polaków jest jednowarstwowość społeczna naszej polonji brazylijskiej. Jedyną, właściwie, warstwą naszego osadnictwa są rolincy. Na inne zawody przypada znikomy procent. Stan ten wytworzył mniemanie, że przyznawanie się do polskości jest równoznaczne z należeniem do najniższych warstw społecznych Syn kolonisty Polaka, skoro się trochę wykształci, pragnie należpć do wyższej sfery, którą stanowi inteligencja i półinteligencja brazylijska. Jako przykład możnaby podać rodzinę Jeżów, kolonistów z okolic Kurytyby. Stary Jeż przyznaje się do polskości, ale troszkę wykształceni synowie nie uważają się za Polaków i wymawiają swe nazwisko żez, używając pisowni portugalskiej - Gez.

Najbardziej podatnym do wynarodowienia elementem są pół i ćwierć inteligenci. Polak z wyższem wykształceniem brazylijskiem potrafi ocenić należycie poziom kultury polskiej i będzie zawsze choć trochę dumny z przynależności do narodu o tak pięknej i bohaterskiej historji i wysokiej kulturze. Sztuka, nauka i literatura polska potrafią otworzyć serce najbardziej wynarodowionego Polaka, który potrafi je ocenić.

-190-

Podobnie jak kultura polska potrafi zachować inteligencję polsko-brazylijską przed wynarodowieniem, potrafi również oświata rolnicza utrzymywać przy polskości naszych osadników. Wykształcenie zawodowe naszych rolników przez polską oświatę rolniczą jest jednym z głównych czynników ochraniających ich przed wynarodowieniem. Trzeba sobie uświadomić, że na ciemnego osadnika największy wpływ mają realne korzyści, które dać może przynależność do miejscowego społeczeństwa polskiego. Świeżo przybyły z Europy emigrant góruje nad miejscowym rolnikiem zarówno pod względem ogólnego wykształcenia jak i wiedzy fachowej. Stopniowo wraz z postępem czasu nowe warunki bytowania i wpływ otoczenia powodują obniżenie się poziomu kulturalnego osadników. Koloniści uczą się sposobów uprawy roli, w nowych warunkach, od miejscowej ludności i prowadzą rabunkową gospodarkę. Polska oświata rolnicza, która potrafi podnieść poziom gospodarki rolniczej i da naszym kolonistom korzyści materjalne gdzie najlepszym dowodem wyższości naszej kultury i potrzeby nauki języka polskiego. Trzeba dążyć do stworzenia literatury rolniczej krajów tropikalnych w języku polskim, przystosowanej do umysłowości naszych osadników. Książka taka to codzienna prawie lektura polskich kolonistów i najlepszy propagator polskość. Równie ważnym czynnikiem są polskie organizacje gospodarcze (kooperatywy, spółdzielnie, związki rolników i t. d.). Należenie do towarzystw polskich dających wyraźne i trwałe korzyści materjalne przekonywuje naszych kolonistów o wysokiej wartości kultury polskiej i budzi świadomość konieczności zakładania szkół i stowarzyszeń polskich. Należałoby jeszcze zwrócić uwagę na jeden z ważnych czynników zapobiegających wynarodowieniu — na przypływ emigracji z Polski. Bez stałego przypływu nowych sił z Polski nie pomogą na dłuższą metę najlepiej zorganizowane stowarzyszenia, szkoły polskie i oświata pozaszkolna, gdyż, w tym wypadku, czas jest najpotężniejszym sprzymierzeńcem wynarodowienia ludności polskiej.

-191-

Reasumując możemy wyrazić pogląd, że kwestja utrzymania polskości wśród naszych kolonistów w Brazylji da się najlepiej rozwiązać na płaszczyźnie gospod raczej. Ekonomiczne podejście do tych zagadnień potrafi dać solidne podstawy istnienia polskiego życia społecznego i rozwoju oświaty, bez potrzeby tworzenia sztucznych nadbudówek szkolno-oświatowych.

Dane dotyczące szkolnictwa polskiego w roku 1935.

	PR	RG	SC	SP	ES	RAZEM
Kursówjęzyka polskiego				3		3
Przedszkoli	10		1			11
Szkół jednoklasowych	80	98	31		3	212
Szkół dwu i więcej klas	29	5	2
Kolegjów.......................................	2	2	1			5
Razem	121	105	35	3	3	267
Szkół nieczynnych . .	23	7	3			33
Szkół projektowanych .	7	5	5	1		18
Szkół świeckich	97	101	30	3	3	234
Szkół zakonnych:
Rodź.Marji ....	17	3				20
Sióstr Miłosierdzia .	7	4	2			10
Innych zakonów		1	3			4
Razem	121	105	35	3	3	267

TEATR

Bardzo ważne, a doniedawna niedoceniane jeszcze znaczenie dla podniesienia poziomu kultury naszych osadników, posiada teatr. W roku 1935 na terenie 3 stanów południowych istniały dwa większe polskie teatry w Kurytybie i ckoło 80 teatrzyków przy szkołach polskich, z czego około 60 teatrzyków przypadało na Paranę, a zaledwie kilkanaście na dwa pozostałe stany.

-192-

Owe dwa większe teatry, to teatr „Związku Amatorów Sceny” (zwany popularnie Z.A.Sem), mieszczący się w lokalu C.Z.P., oraz „Teatr Ludowy” przy Towarzystwie Szkoły Ludowej im. J. Piłsudskiego.Teatr Z.A.S.u jest wogóle jedynym stałym teatrem na terenie południowej Brazylji. „Teatr Ludowy” jest właściwie zwykłym teatrem szkolnym, nieco lepiej zorganizowana i i wyposażonym w lepsze rekwizyty i warunki techniczne. W roku 1932 kierownictwo nad obu teatrami objął ceniony artysta dramatyczny p. Tadeusz Morozowicz, który zorganizował stałą współpracę zespołów.

Teatr Z. A. S-u daje premjery co miesiąc. Dotychczas został już wyczerpany prawie cały repertuar starszych komedjopisarzy polskich. Repertuar teatru jest dość urozmaicony. Wystawiane 34 zarówno rewie, farsy i jednoaktówki, jak i najpoważniejsze utwory dramatyczne. Dla przykładu podajemy tytuły sztuk, wystawianych w ostatnich latach: „Dziady”, „Zaczarowane Koło”, „Przepióreczka”, „Sublokatorka”, „Wesele Fonsia”, „Wicek i Wacek”, „Proces Mary Dugan” itd „ Sceny naszych teatrów służą również do organizacji obchodów .świąt narodowych, akademij i popisów.

Należy wspomnieć wspaniałym sukcesie kolonij polskich podczas uroczystości, związanych z 80-tą rocznicą emancypacji Parany w dn. 18, 19 i 20 grudnia. l93l r. W uroczystościach tych brały udział wszystkie narodówości zamieszkujące Parane. Polacy, dzięki poparciu finansowemu poselstwa R. P. w Rio de Janeiro i świetnemu opracowaniu programu przez p. Morozowicza, zdobyli pierwsze miejsce i największe uznanie publiczności. Do najbardziej efektownych popisów grupy polskiej należały: „Mazur”, odtańczony przez 5 par w strojach narodowych, „Krakowskie Wesele”, również w strojach narodowych, i „Dożynki”. Film, przedstawiający popisy grupy polskiej, długi czas obiegał ekrany Brazylji. Obydwa teatry nie poprzestają na pracy wśród kolonji Kurytybskiej, lecz urządzają częste wyjazdy do większyh miast i miasteczek, zamieszkiwanych przez ludność polską, jak: Ponta Grossa, Marechal Mallet, Iraty, Porto Alegre itd. W ośrodkach tych wystawiano bardzo poważne sztuki, które cieszyły się dużą frekwencją publiczności.

-193-

Sprawami, dotyczącemi ruchu teatralnego, znmuje się sekcja teatralna przy C.Z. P. W posiadaniu powjższej sekcji znajduje się specjalna bibljoteczka teatralna, z które mogą korzystać bezpłatnie wszystkie polskie zespoły teatralne w Brazylji. Niestety, na około 400 egzemplarzy, znajdujących się w posiadaniu bibljoteczki, tylko 60% utworów scenicznych odpowiada poziomowi i warunkom technicznym teatrzyków na prowincji. Pan Morozowicz uważa, że sprawa zasilenia bibljoteki teatralnej znaczniejszą ilością egzemplarzy i należyta organizują wypożyczania należą do najważniejszych i naglącvch kwestyj. Z pewnością teatrzyki niemogłyby wogóle istnieć, gdyby byt swój opierały wyłącznie na wypożyczalni instruktoratu, nie posiadając własnych egzemplarzy sztuk: z innej strony, gdyby opierały się tylko na własnych siłach, nie mogłyby sobie pozwolić na żadne droższe wydawnictwa i materjał przez nie posiadany nie zawsze był odpowiedni, zarówno pod względem języka, jak i treści. Instruktorat pośrednicząc w nabywaniu sztuk przez zespoły prowincjalne, spełnia rolę cenzury i oddziela ziarno od plew.

W ostatnich latach sprawy te uległy zaniedbaniu i w praktyce wypożyczanie książek funkcjonuje bardzo słabo. Należałoby położyć nacisk na należyte rozwiązanie tej kwestji, gdyż ma to duże znaczenie dla rozwoju i podnoszenia poziomu teatrzyków szkolnych. Znaczenie teatru wśród naszego osadnictwa w Brazylji należy rozpatrzeć z kilku punktów widzenia. Przedewszystkiem utrzymanie szkół polskich na kolonjach w wielkiej mierze uzależnione jest od prowadzenia przy szkole teatru, który jest poważnem źródłem dochodu na utrzymanie szkoły i opłacenie nauczyciela. Wobec przewidzianej tendencji zniesienia przez rząd brazylijski wszelkich subwencyj dla szkół obcojęzycznych, egzystencja licznych uskół polskich na kolonjach uzałeżniona jest obecnie w dużym stopniu od dochodu z przedstawień, wobec czego liczne towarzystwa, utrzymujące szkoły, szybko organizują teatrzyki.

-194-

Podczas swej podróży po kolonjach z instruktorem oświatowym, p. J.Żaczkowskim, niejednokrotnie mogłem stwierdzić, że wszystkie bogate, dobrze postawione szkoły, posiadały teatrzyk, cieszący się popularnością wśród okolicznej ludności. Kwestja zorganizowania dobrego zespołu teatralnego zależy prawie wyłącznie od nauczyciela, gdyż warunki pracy i materjał ludzki jest prawie wszędzie jednakowy. Prócz wyżej wspomnianego znaczenia teatru jako źródła dochodu T-wa szkolnego spełnia on ważne zadanie skupiania i kształcenia młodzieży dorastającej, biorącej bezpośredni udział w przedstawieniach, oraz kształcenie ogółu słuchaczy, zapoznając ich z rodzinną literaturą i sztuką.

Teatr posiada także wielkie znaczenie jako element zespalający społeczeństwa osadnicze, rozbiete i roz_poszone przez miejscowe warunki życiowe. Postaramy się w kilku słowach odmalować życie towarzyskie osadnika, by lepiej móc zrozumieć, jakie znaczenie kulturalne i społeczne ma dla niego teatr. Kolonje osadników naszych, jak to już omawialiśmy poprzednio, nie przypominają niczem polskich, wiosek lub zaśianków. Są to gospodarstwa, rozrzucone na przestrzeni kilku lub kilkunastu kilometrów i odległe od siebie o 2 - 3 km. Centrem takiej kolonji jest kościół, obok niego położona szkoła i wenda. W wielu szkołach dzieci przychodzą z osad, odległych 8 - 9 km., a odległość 3 - 4 km uważa się za bardzo bliską. Osadnicy przez cały dzień pracują w polu lub lesie i wracają wieczorem, by ujrzeć na krótką chwilę żonę i powracające ze sżkoły dzieci. Odwiedzanie sąsiadów jest z powodu odległości całkowicie niemożliwem w dnie powszednie, a i w niedzielę nie ma się do tego ochoty w okresach ciężkich robót w polu. Życie rodzinne jest jeszcze bardziej osłabione przez brak zimy, która w Polsce jednoczy rodzinę podczas długich zimowych wieczorów dokoła ogniska. W Brazylji osadnicy są prawie zawsze poza domem i wpadają jedynie na krótką chwilę, by co zjeść lub się przespać. Szarzyzna i nuda życia jest okropna, to też marzeniem kolonisty jest bodaj najmniejsza rozrywka.

-195-

Nic dziwnego, że w takich warunkach przedstawienie teatralne posiada wielką moc atrakcyjną i każdy chętnie poświęca parę groszy, by móc się zabawić podczas przedstawienia, ujrzeć dawno nieoglądanych sąsiadów i spędzić kilka godzin na pogawędce.

Kilkakrotnie udało mi się być na przedstawieniach, zorganizowanych przez szkołę polską, gdzie połowa publiczności złożona była z Brazyljan, Włochów i Rusinów. Rusini rozumieli treść sztuki, ale Włosi i Brazylianie bawili się doskonale, nic nie rozumiejąc. To samo zjawisko daje się zauważyć w sensie odwrotnym, tzn. że Polacy stanowią dużą część publiczności w przedstawieniach, urządzanych przez inne narodowości, także nie roumiejąc treści sztuki.

Na treść przedstawienia składa się zazwyczaj jedna lub dwie jednoaktówki, oraz deklamacje, śpiewy i tańce. Sposób zorganizowania przedstawienia oraz ilość przedstawień zależą w głównej mierze od miejscowego nauczyciela. Dochody z przedstawień teatralnych zasilają kasę T-wa, utrzymującego szkołę, a temsamem zwiększają dochody nauczyciela.

Nie wszyscy wszakże nauczyciele chcą to zrozumieć i wykręcają się nieraz od pracy w tej dziedzinie jak od przykrego obowiązku. Najlepszym środkiem okazał się bezpośredni udział nauczyciela w zysku z przedstawienia. Udział ten wynosi w większości wypadków około 30%. Podobne postawienie kwestji wzmogło znacznie aktywność nauczycieli i mam wrażenie, że system ten będzie w przyszłości stosowany we wszystkich kolonjach.

Co do zdolności nauczycieli jako organizatorów przedstawień i reżyserów, to są one raczej mierne. Winę ponosi tu niskie uposażenie nauczycieli i złe warunki pracy co omawialiśmy szerzej w rozdziale o szkolnictwie. Należałoby teraz poświęcić parę słów przeszkodom, powstającym na drodze rozwoju ruchu teatralnego wśród polskich osadników i omówić przyszłość tego ruchu.

-196-

Największą przeszkodą jest brak odpowiednich, fachowo wykształconych i chętnych do pracy nauczycieli. Instruktorat teatralny przy C. Z P., rozumiejąc doskonale znaczenie fachowych sił przy organizowaniu i prowadzeniu teatrzyków na prowincji, planuje założenie „Szkoły Teatralnej” w Kurytybie, gdzieby można było dać nauczycielom polskiem choć prymitywne wykształcenie sceniczne. Założenie Szkoły Teatralnej nie zostało, niestety, do dziś dnia urzeczywistnione wskutek nawału pracy w instruktoracie teatralnym i braku pracowników, jednakże instruktor teatralny, p. Morozowicz, każdorazowo, podczas odbywania się kursów nauczycielskich w Kurytybie, przeprowadza krótki kurs teatralny i urządza szereg wykładów w czasie objazdów na prowincji. Wielką przeszkodą jest także brak odpowiednich rekwizytów teatralnych oraz skąpa i niedostosowana do miejscowych warunków bibljoteczka teatralna. Repertuar teatralny ograniczać się musi najczęściej da sztuk nowoczesnych, grdy wystawianie tak w Kurytybie, jak i na prowincji, sztuk historyczuych, które cieszą się największą frekwencją, jest w wielkiej mierze uniemożliwione brakiem odpowiednich kostjumów. Z tego też powodu też repertuar teatrów w Kurytybie ulega w ciągu roku wielkim zmianom i uniemożliwia zrealizowanie zgóry nakreślonego programu.

Jeśli chodzi o kwestję upodobań naszego społeczeństwa w dziedzinie teatru, to uwzględnie na pierwszem miejscu należy postawić sztuki o charakterze historycznym i narodowym. Na kolonistę polskiego działają: barwne stroje, mundury, dekoracje i sztuki, posiadające te atuty, mogą liczyć na dużą frekwencję. Przedstawienie w których aktorzy, ubrani są współcześnie i akcja rozgrywa się w XX wieku, posiadają tylko jeden większy punktu widzenia propagandy polskości - żywe słowo, podczas gdy sztuki historyczne uczą osadnika o dziejach dalekiej ojczyzny, pobudzają wyobraźnię i krzepią patrjotyzm i dumę narodową. Opowiadano mi, że w S. Catharina część osadników polskich, zamiast iść, na przedstawienie, urządzane przez towarzystwo polskie, udała się do teatru niemieckiego.

-197-

Zapytywani o powód swego postępowania odpowiedzieli, że „u Niemca, to był sam cesarz Fryderyk, i dwór cały, i armja elegancka, jaką się widziało w Europie, a u nas - starych, dobrze znanych portków się napatrzysz, i nic więcej”. Ręczyć można, że większość naszych osadników zapatruje się w podobny sposób i że najchętniej szarzyznę życia przepletliby jakiemś barwnem widowiskiem, a nie współczesną komedyjką.

Sprawa rozbudowy sieci teatrzyków nabiera szczególnie ważnego znaczenia, jeżeli weźmiemy pod uwagę zmniejszone zdolnolci płatnicze i ogólne zubożęnie polonistów, spowodowane kryzysem. W tych warunkach istnienie szkół jest w dużej mierze uzależnione od istnienia teatru i na jego rozwój powinno się kłaść główny nacisk. Według- zdania p. Morozowicza, w Paranie można być założonych i 100 teatrzy- ków, a dziś mamy ich tylko 60. W innych stanach Brazyylji ilość ich jest znikoma pomimo świetnej konjunktury do ich powstawania. Do kwestji przyszłości teatru polskiego w Brazylji należałoby ustosunkować się raczej optymistycznie. Opółny rozwój polskiego życia organizacyjnego, rozbudowa naszego szkolnictwa i stale podnoszący sie poziom wykształcenia, nauczycieli pozwalają nam spodziewać się "W bliskiej przyszłości znacznego ożywienia polskiego ruchu teatralnego.

KLER I JEGO ROLA W ŻYCIU OSADNIKÓW POLSKICH.

Trzy czynniki odgrywają bardzo ważną roję w sferze wpływów na kolonjach. Temi czynnikami są: księża, nauczyciele i wendziarze. Najważniejszą i decydującą rolę odgrywa tu bezwzględnie ksiądz, i roli duchowieństwa w życiu społeczeństwa osadniczego należy poświęcić więcej uwagi, niż pozostałym czynnikom. Kościół, parafja i ksiądz polski stanowią główny łącznik między rozproszonymi na wielkich przestrzeniach emigrantami i nieraz są jedynym cementem, zespalającym społeczeństwo osadnicze. Posiadanie własnego kościoła i polskiego księdza jest marzeniem każdego Polaka-osadnika i nie szczędzi on pracy i wydatków, by dopiąć celu.

-198-

Miałem możność zaobserwowania, ile wysiłków i starań łożyli nasi koloniści w nowopowstałej kolonji „Orzeł Biały" w stanie Espirito Santo, by wybudować kościół i sprowadzić księdza. Ksiądz polski był dla nich wspomnieniem, wiążącem się ściśle z daleką ojczyzną, i czynnikiem, niezbędnym w ich życiu narodowem i społecznem. Możeby dziś życie organizacyjne Polaków nie stało na tak wysokim poziomie, gdyby nie momentalne zrzeszenie się świeżo przybyłych polskich emigrantów w celu budowy kościoła polskiego i zakładania polskiej parafji. Z punktu widzenia historycznego znaczenie duchowieństwa polskiego wzrośnie jeszcze, jeśli uświadomimy sobie, że do Brazylji przybywały masy nieuświadomionego i ciemnego ludu polskiego, nie posiadającego własnego państwa i opieki i pozbawionego jakiegokolwiek kierownictwa inteligencji polskiej. Właściwie biorąc, to napływ inteligencji polskiej rozpoczął się w kilkanaście lat po przybyciu pierwszych mas naszego ludu, tak, że tylko ksiądz mógł być nauczycielem, wodzem i doradcą polskiego kolonisty. Dziś, aczkolwiek ksiądz odgrywa ważną rolę jako jeden ze światlejszych czynników na kolonjach, to jednak znaczenie-jego zmalało wskutek wpływu innych organizacyj i napływu inteligencji świeckiej.

HISTORJA KOŚCIOŁA POLSKIEGO W BRAZYLJI

Historja naszego kościoła w Brazylji jest tematem tak obszernym, że mogłaby tomy obejmować. Na tem miejscu należałoby raczej odmalować warunki, w jakich pracowali nasi księża wśród polskiej emigracji, i przedstawić rolę kleru w różnych okresach dziejów polskiego osadnictwa. Historja kościoła polskiego w brazylji rozpada się na trzy okresy. Pierwszym jest okres pracy księży świeckich, trwający do r. 1903, w którym to roku przybyli pierwsi misjonarze i rozpoczęli drugi okras — okres działalności zakonów na terenie społeczeństwa polskiego w Brazylji. Trzecim okresem jest okres od czasu powstania niepodległej Polski i przybycia do Kurytyby jej przedstawicieli dyplomatycznych.

-199-

Pierwszym polskim księdzem, przybyłym z falą naszej emigracji, był ks. M. Giżyński, obejmujący w r. 1875 parafję w Abranches. Do r. 1890 liczba księży polskich, przybyłych do Brazylji, nie przekracza 10 i kurja biskupia nie przywiązuje do nich większego znaczenia. Dopiero gorączka brazylijska, trwająca od r. 1890 do r. 1895, przynosi wraz z falą ludu polskiego licznych kapłanów i wzmaga znaczenie ich pracy na miejscowym terenie. To wzmożenie działalności religijnej, społecznej i narodowej polskiego kleru zaniepokoiło szowinistyczni nastrojoną kurję biskupią i spowodowało szykanowanie polskich księży i utrudnianie im pracy. Utrudnianie to przejawiało się w bezustannem przenoszeniu polskich księży z miejsca na miejsce i obsadzaniu nimi paraf j niepolskich, oraz w walce z wszelkiemi dąże niami do wyodrębnienia ściśle polskich parafij. Wielką przeszkodą w zwalczaniu wrogich nam zarządzeń wyższych władz duchownych był brak organizacji w szeregach kleru polskiego i wzajemne zwalczanie się poszczególnych księży. Nadmienić należy jeszcze, iż większość księży polskich nie stała na wysokości zadania i swem postępowaniem pomagała jeszcze istniejące rozbicie.

Aby zaspokoić wołania ludu polskiego o własnego księdza-rodaka i zapobiec rozbiciu naszego duchowieństwa, poczęto się namyślać i naradzać nad kwestją sprowadzenia zakonników którzy, dzięki scentralizowaniu działalności i łączności z macierzą, mogliby łatwiej dotrzeć du ludn polskiego i oprzeć się wrogim zakusom. Pierwszymi misjonarzami byli księża ze zgromadzenia św. Wincentego, zwani dziś popularnie O.O. Misjonarzami. Przybyli oni w r. 1903 r na zaproszenie społeczeństwa polskiego i za zgodą wyższych władz duchownych Parany. Należy zaznaczyć, że jeszcze przed rokiem 1903 pracowali na terenie Brazylji księża ze zgromadzenia „Verbum Divini", zwani dziś popularnie „werbistami”. Nie można zaliczyć werbistów do szeregu kleru polskiego, bowiem większość ich była niemiecka, a i ci, którzy po polsku mówili, byli mocno zniemczeni i cieszyli się powszechną niechęcią społeczeństwa polskiego. Obydwa zakony prowadzą między sobą zażartą walkę o parafje i wpływy, przyczem ich znaczenie potęguje się z dnia na dzień.

-200-

Do szeregów C. O. Mijonarzy przybywają coraz to nowe zastępy Księży, a dziękii sprowadzeniu sióstr szarytek i Rodziny Marji wpływy ich rosną coraz bardziej. W odpowiedzi na to liczni już w południowej Brazylji werbiści polonizują się nagwałt i rozpoczynają żywą akcję propagandową po kolonjach.. Prawie cała prasa polska stoi po stronie O.O.Misjonarzy i ostrzega lud przed werbistamii, jako hakatą. W okresie tym duchowieństwo polskie zostało dotkniete szeregiem zarządzeń kurji biskupiej, zdążającej do osłabienia narodowej działalności księży polskich. I tak, wyszło rozporządzenie o przymusowych egzaminach z języka portugalskiego dla księży polskich, usunięto paru kleryków polskich z miejscowego seninarjum za zbyt polskie przekonania itd.

Trzeci okres historji kościoła katolickiego w Brazylii jest okresem umocnienia się ostatecznego zgromadzenia OO Misjonarzy i umocnienia się wogóle stanowisko kleru polskiego. Wraz z nawiązaniem stosunków z niepodlegli Polską i zyskaniu w osobach jej zagranicznych przedstawicieli naturalnych obrońców iuteresów kolonij polskich, wzrasta znaczenie emigraoji naszej w Brazylji. Stosunek władz duchownych brazylijskich do duchowieństwa polskiego zmienia się bardzo i ustają wszelkie gwałtowne ataki na narodową działalność księży polskich. Nie znaczy to bynajmniej, by kurja biskupia przestała się interesować pracą duchowieństwa polskiego w dziedzinie społecznej i oświatowej lecz sposóbwalki z duchowieństwem polskiem przybrał inne formy. Dziś ściśle się przestrzega zapisywania majątku kościelnego na biskupa i w ten sposób paraliżuje się i uzależnia od siebie wszelkie indywidualne poczynania miejscowych proboszczów. Można stan obecny nazwać zamaskow aną i cichą, lecz systematyczną walką z polskością - metodami, obliczonemi na dłuższy okres czasu, ów obowiązek przepisywania majątku kościelnego na biskupa jest niewątpliwie jednym z powodów powstania kościoła narodowego, którego siedlisko mieści się w Ponta Grossie w Paranie.

-201-

Jest to tzw. kościół starokatolicki, który zainicjował w roku 1932 ks. Bartnicki, człowiek bardzo energiczny i pomysłowy. Ruch ten dotychczas nie przybrał rozmiarów, mogących poważnie zagrozić stanowisku kościoła rzymsko-katolickiego, a jest tylko odzwierciadleniem nastrojów ludności polskiej, pragnącei mieć swój własny kościół, a nie, jak to się nieraz wyrażają, „jakiś tam biskupi” Księża-Misjonarze zakładają w tym okresie własne pismo „Lud” i organizują związek stowarzyszeń polskich „Oświata”. O ile dawniej działalność duchowieństwa polskiego obracała się nietylko w ramach interesów polskich osadnikow i polskiej kultury, o tyle w tym okresie z tego punktu widzenia ocenia się działalność poszczególnych jednostek lub zgromadzeń i tylko na tej płaszczyźnie ścierają się sprzeczne poglądy postępowców i klerykałów. Wzmożenie aktywności księży polskich w dziedzinie pracy narodowej spowodowane zostało głównie przez konkurencję towarzystw z świeckimi i obawę utracenia wpływów w tej dziedzinie. Konkurentami księży zakonnych w tym i księża świeccy, urodzeńi i wykształceni w Brazylji. Są to jednostki raczej obojętne narodowo i całkowicie uzależnione od miejscowych władz duchownych brazylijskich. Uważam, że pomimo wzmożenia działalności duchowieństwa polskiego w Brazylji, w ostatnich latach znaczenie jego schodzi na dalszy plan, wskutek uzależnienia od władz duchownych brazylijskich i zwiększenia się wpływów organizacyj świeckich na kolonjach. Duchowieństwo patrzy bardzo niechętnem okiem na rosnące wpływy organizacyj młodzieży, między któremi na pierwszym miejscu stoi „Junak”. Niezawsze interesy duchowieństwa pokrywają się z interesami wspomnianych organizacyj i często dochodzi do scysyj i polemiki w prasie, która polega na ordynarnem obrzucaniu się błotem. Nie rozpatrując kwestji słuszności któ-rejkolwiek ze stron, należy stwierdzić, że podobny sposób załatwiania sporów podkopuje dobre imię Polski i osłabia nasz zagraniczny prestiż.

-202-

Nie będę tu szerzej rozpatrywał walki klerykałów z liberałami, co omawiam w innym rozdziale; tylko zaznaczę, że w obecnych warunkach większe znaczenie dla społeczeństwa polskiego — mam wrażenie — posiada inteligencja świecka. Kościół pozostał nadal niesłychanie ważnym czynnikiem w życiu kolonij, lecz już jednym z wielu, a nie wyłącznym posiadaczem wpływów. Podaję poniżej dane, dotyczące djecezyj, zamieszkałych przez Polaków najliczniej (z dzieła „O Brasil Catholico 1933”). Archidiecezja Kurytybska. Ludności 387.713 dusz Parafij 32, arcybiskup-metropolita D. J. F. Braga.

1. Kurytyba. 90.000 dusz, 13 kaplic i katedra, proboszczem której jest ks. Władysław Kula. Wikarzy przy katedrze: ks. Izydor Mikosz i Leonard Starzyński. Między 13 kościołami i kaplicami, znajdującemi się w Kurytybie, są 2 polskie, a mianowicie: kościół św. Wincentego (ks. ks. Misjonarze, ks. Bronny i ks. Pałka), oraz kościół św. Stanisława (ks. ks. Werbiści - prob. Ks. Trzebiatowski).

2. Abranches. 1.750 dusz, 1 kaplica, proboszcz ks J. Góral (ks. ks. Misjonarze).

3. Aguia Branca. 1.500 dusz, 1 kaplicn. prób. ks. J. Zygmunt (ks. Misjonarze).

4. Antonina. 15.000 dusz, 5 kaplic, prób. ks. Bernardo Peirick.

5. Araucaria. 12.000 dusz, 6 kaplic, prób. ks. J. Noch.

6 - 8. Assugny de Cima, Tamandare, Vatuversada. 24.000 dusz, 42 kaplice, prób. O. O. Kapucyni.

9. Campo Largo. 20.000 dusz, 42 kaplice, prób. ks. A. Domański.

10. Cerro Azul. 19.000 dusz, 21 kaplic, prób. ks. O. Freites.

-203-

11 - 12. Colombo, Bocayuva. 19.000 dusz, 21 kaplic, prób. O. O. Pasjoniści.

13. Contenda. 5.500 dusz, 11 kaplic, prób. ks. ks. Misjonarze, ks. Chylaszek, ks. Zdziebło.

14. Lapa. 20.000 dusz, 22 kaplice, prób. ks. L. de Mirar

15 - 16. Morretes i Porto de Cima. 9.000 dusz, 8 kaplic, prób. ks. Savii .no Fereira.

16. Muricy. 2.000 dusz, prób. ks. ks. WerbiicI (St. Cebula).

17. Orleans. 2.000 dusz, 1 kaplica, ks. I s. Misjonarze. 'ks. S. Kandora).

19. Palmeira. 28.000 dusz, 27 kaplic, prób. ks. ks. Werbiści.

20 - 22. Paranagua, Guaratuba, Guarakessaba. 25. 000 dusz, 12 kaplic, prob. O. O. Józefici.

23 - 24. Piraquara, Campinas. 20.000 dusz, 3 kaplice, prob. O.O. Pasjoniści

25. Rio Negro:19.000 dusz, 15 kaplic, prob. Ks. Jose Eraner

26. Rondinha: 3.000 dusz, 6 kapl., prób. O. O. Karliści.

27. Santa Candida. 1200 dusz 1 kapica . Prob.z 1 kapl., prób. ks. ks. Misjonarze (ks. J. Wiślicki).

28. Santa Felicidade:3.700 dusz, 20 kapl., prob. ks. Pedro Rigo.

29. Triumpho: 7.000 dusz, 30 kapl., prob. ks.ks. Werbiści.

30. Sao Jose dos Pinhaes:20.000 dusz, 12 kaplic, prob. ks. ks. Werbiści.

31. Sao Matheus: 7.000 dusz, prob. ks. Misjonarze, 5 kaplic.

-204-

32. Thomas Coelho:1.500 dusz, 1 kapl., prób. ks. ks. Misjonarze (ks. Bayer, ks. Łopaciński).

Diecezja Pontagrosieńska.

Ludność 250.000 dusz, parafij 13, ks. biskup A. Mazzarotto).

1. Castro. - 20.000 dusz, 11 kaplic, prób. ks. Wł. Majbuk.

2. Cruz Machado.7.000 dusz, 2 kapl., prób. ks. ks. Msjonarze (ks. Olszówka, ks. Madej).

3. Guarapuava.60.000 dusz, 17 kaplic, ks. ks. Werbiści (A. Miiller, P. Schneider, J. Pogrzeba, J. Wingen, R. Kerner).

4. Imbituva.9.000 dusz, 11 kapl., prob. ks. ks. Misjonarze (ks. Kania).

5. Ipiranga.8.000 dusz, 12 kapl., prob ks. A. Weis.

6. Iraty.14.000 dusz, prób. ks. ks. Misjonarze (ks. WarKOcz i ks. Dziedzic).

7. Ivahy.10.000 dusz, 8 kapl., prob. ks. ks. Misjonarze.

8. Palmaa. 20.000 dusz, 6 kapl., prob. O.O. Franciszkanie.

9. Ponta Grossa.32.000 dusz, ks. ks. Werbiści.

10. Prudentopolis. 20.000 dusz, 7 kapl., prób. ks. ks. Misjonarze.

11. Rio Claro, 10.000 dusz, prob. ks. ks. Misjonarze, 3 kapl.

12. Uniao da Vićtoria.10.000 dusz. prób. ks. C. Tambari,

13. Tibagy.30.000 dusz, prob. ks. Tose Finetto.

-205-

Stan Santa Catharina. Archidiecezja Florianópolis:

Arcybiskup J. de Oliveira.

Ludność 320.000 dusz, 50 parafji 312 kaplic.kaplic. Archidjecezja ma tylko 2 księży Polaków w Luiz Alvez: ks.Antoni Kaczerowski i ks. Stanisław Bonisz.

Djecezja Joinville.

Ks. biskup P. Freitas. Djecezja posiada 3 księży polskich, w Itayopolis — ks. S. Sojka, ks. W. Dewer (misjonarze), oraz w Rio Vermelho — ks. A. Mucha.

Stan Rio Grande do Sul.

Archidjecezja Portoalegreńska.

Arcybiskup-Metropolita D.J. Becker. Ludność 1.200.000 dusz, parafij 128, kościołów i kaplic 2.000. Księża Polacy, polskiego pochodzenia, lub też mówiący po polsku.

Porto Alegre - ks. kanonik A. Perez.

Marianna Pimentel - ks. S. Reszka.

Vista Alegre - ks. A. Studziński.

São Feliciano - ks. K. Zajkowski.

Djecezja Santa Maria.

Ks. biskup A. Reis. Ludności 600.000 dusz, parafij 43, kaplic 102, księży Polskich lub mówiących po polsku pracujący w Rio do Peixe – prob. Ks. Dr T. Baeziger,

Treze de Maio – prob. ks. J. Schmitt, ks. S. Gołębowski

Djecezja Uruguaian

Ludność 380.000 dusz, parafij22, kaplic 90. 22. kaplic, ks. I. Pinheiro

São Luiz Gonzaga — prob. ks. prałat S. Wolski.

Guarany - ks. ks. Misjonarze, ks. J. Wróbel i ks. E. Pnocy

Quarahy - prób. ks. L. Hamerski i kapelan szkolny, ks. P. Wastowski

Ogółem w południowych stanach Brazylji pracowało w roku 1935 81 księży narodowości polskiej, lub władających biegle językiem polskim.

-206-

Z tego 69 księży pracowało w parafjach polskich, lub o większości polskiej, a 12 w parafjach, zamieszkałych prawie wyłącznie przez inne narodowości. Na liczbę 69 księży-proboszczów parafij polskich przypada :

2. Księży świeckich (przeważnie ur. w Brazylji) . . 14
1. Misjonarzy (wszyscy urodzeni w Polsce) .... ……30

3. Werbistów……………………………………... 12

4. Innych zakonów…………………………………11

Razem …………………………………………69

PRASA, LITERATURA I SZTUKA POLSKA.

Prasa polska.

Jeśli porównamy historję prasy polskiej w Brazylji z historją, prasy niemieckiej lub włoskiej na tym samym terenie, zostaniemy zaskoczeni faktem, że rozwój prasy polskiej, w porównaniu z rozwojem prasy innych narodowości, był prawie znikomy i nie odpowiadał, w małym naweu stopniu, wzrostowi liczebnemu emigracji polskiej. Nieliczne pisma polskie borykały się z poważnemi trudnościami i zazwyczaj po krótszym lub dłuższym okresie wegetowania zmuszone były zawieszać swą pożyteczną działalność. Przypisać to należy w pierwszym rzędzie strukturze naszej emigracji. Do Ameryki południowej emigrowali prawie że wyłącznie rolnicy, rekrutowani z pośród małorolnych i służby folwarcznej. Cała ta masa ludu, ciemnego i nieuświadomionego narodowo, nie pesiadała żadnych prawie potrzeb kulturalnych poza kościołem.

W początkach historji polskiego ruchu emigracyjnego prasa polska nie istniała z powodu braku inteligentów, którzyby się mogli zająć wydawaniem pism, oraz zbyt szczupłej ilości czytelników. Pierwszem pismem polskiem w Brazylji była, wydana poraz pierwszy w roku 1892, „Gazeta Polska w Brazylji”.

-207-

Od tego czasu do ostatnich lat pojawiło się około 40 różnych pism. Wszystkie te pisma nie stały na mocnych podstawach i jedyna „Gazeta Polska w Brazylji" nie przestała istnieć do dziś dnia, choć często zmieniała wydawców i redaktorów i przechodziła różne koleje losu.

Nakłady pism były minimalne i w najlepszym razie wynosiły kilkaset egzemplarzy. Treść ich była różnorodna: społeczna, polityczna, religijna, rzadziej naukowa czasami satryczno-humorystyczna. Rzadko kiedy pisma polskie treścią swą potrafiły się wznieść na odpowiedni poziom, i szpalty swe zapełniały w dużej mierze paszkwilami na przeciwników ideowych, lub poprostu na osobistych wrogów redaktorów.

Na przekształcenie się prasy polskiej w Brazylji wpłynął wybitnie fakt powstania niepodległej Polski i nawiązania przez nią stosunków kukuralnych z Polonją brazylijską. Poziom prasy podnosi się znacznie, powstaje szereg nowych pism, i cała prasa zostaje zainteresowana kwestją zorganizowania życia gospodarczego i kulturalnego społeczeństwa polskiego w Brazylji i kwestją nawiązania ścisłej współpracy z Macierzą. Niema potrzeby zastanawiania się nad znaczeniem i potęga prasy gdyż są to rzeczy ogólnie znane; należy tylko podkreślić, iż prasa wychodźcza ma inny charakter i że punkt ciężkości jest tu przeniesiony ze spraw politycznych na kwestje: narodowe, oświatowe i gospodarcze. Prasa wychodźcza posiada dla macierzy ogromne znaczenie, gdyż informuje dokładnie o zagadnieniach, związanych z życiem społeczeństwa polskiego zagranicą, i przedstawić może najwierniejszy obraz miejscowych stosunków. Rozpatrzmy kolejna znaczenie prasy wychodźczej z punktu widzenia: narodowego, oświatowego i gospodarczego. Prasa polska jest dla emigracji na obczyźnie jedynym informatorem o dalekiej ojczyźnie, widomym znakiem polskościi jej przedstawicielem. Prasa polska uświadamia emigrantów i ch dzieci, urodzone już na obczyźnie, o istnieniu i rozwoju Polski, oraz o związkach, jakie łączą i łączyć powinny Polaków, rozrzuconych po całym świecie, z Macierzą.

-208-

Prasa wychodźcza, dobrze redagowana, powinna kształcić ludność polską na obczyźnie w duchu lojalności i pracy dla dobra nowej ojczyzny; jednakże powinna jednocześnie budzić dumę z przynależności na Narodu Polskiego, który tak chlubnie zapisał się w historji.

Bardzo ważną jest rola prasy w dziedzinie oświaty. W warunkach, w jakich znajduje się osadnictwo polskie w Brazylji, rozproszone na rozległych obszarach i pozbawione środków komunikacyjnych, prasa polska nieraz spełnia rolę szkoły, bibljoteki i doradcy fachowego rolnika. Na wielu kolonjach osadnicy polscy nie znajdują się w dostatecznej ilości lub są zbyt rozproszeni, by móc załozyć szkołę, bibljotekę lub nawet polskie stowarzyszenie. W tym wypadku cały ciężar uświadomienia kulturalnego tych ludzi spada na barki pism polskich. Dla dzieci gazeta polsku jest elementarzem, z którego uczą się czytać, a dla dorosłych najlepszym doradcą, informatorem i łącznikiem ze światem.

W Brazylji znaczenie prasy jest tem ważniejsze, że szkolnictwo polskie nie jest oparte na całkowicie pewnych podstawach. W wypndku ograniczenia naszego szkolnictwa, z powodu braku funduszów na utrzymanie szkół lub zarządzeniem miejscowych władz, prasa polska musiałaby zastąpić kolonistom szkołę i stanowić najważniejszy czynnik uświadomienia narodowego i kulturalnego. Również z punktu widzenia gospodarczego prasa posiada bardzo poważne znaczenia. Prasa dostarcz rolnikowi szereg cennych wiadomości fachowych. o nowych sposobach uprawy roli, o uprawie nieznanych kultur, o najnowszych cenach płodów rolnych na większych rynkach, itp. Prasa popularyzuje nowe idee i przyczynia się bardzo do podniesienia ekonomicznego kolonij. Dotychczas działalność prasy polskiej na tem polu była bardzo słaba. Szczególnie w ostatnich latach, w związku z kryzysem ekonomicznym, daje się odczuć potrzeba prowadzenia silnej propagandy, ze względu na konieczność przekształcenia form eksploatacji rolnej naszych osadników i stworzenia poważnej ilości stowarzyszeń o charakterze kooperacyjnym.

-209-

Bardzo dodatniem zjawiskiem w tej dziedzinie było ukazanie się w 1933 roku nowego miesięcznika p.t. „Nasza Praca", gdzie obszerny dział rolniczy dostarczał osadnikom dużo wiadomości i porad fachowych.

W roku 1935 na terenie Brazylji istniały następujące pisma polskie:

1) „Gazeta Polska w Brazylji", tygodnik, wychodzący w Paranie (Kurytyba, Rua Aquidaban 842). Nakładca: 3.OOO egzemplarzy. Zasięg na stany: Parana, Santa Catharina, Rio grande do Sul, Sao Paulo, Matto Grosso, Minas Geraes, Rio de Janeiro. Miesięczne dodatki w nakładzie ca 3.000 egzemplarzy:

a) „Wiadomości kobiece" _ red. „Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet w Kurytybie”.

b) „Rolnik" organ „Związku Zawodowego Rolników polskich w Brazylji”.

c) „Junak" — red. kumitet redakcyjny „Junaka".

d) „Oświatowiec" — red. wydział oświatowy „Centralnego Związku Polaków".

2) „Lud” Wychodzi 2 razy na tydzień w Paranie (Kurytyba) Nakład ca 3.000 egzemplarzy. Zasięg na stany: Parana, Santa Catharina, Rio Grande do Sul, Sao Paulo, Minas Gerais, także Argentyna i Uruguay.

3) “Nasza Praça” Miesięcznik, wychodzący w Kurytybie. Nakład ca 600 egzemplarzy. (Przestał wychodzić w roku 1935.

4) „Nasza Szkółka” Miesięcznik, wydawany w Kurytybie przez „Związek Nauczycielstwa Szkół Polskich w Bra-zylji". Nakład a 1.200, egzemplarzy. (Przestał wychodzić w roku 1935).

5) „Odrodzenie". Dwutygodnik, wychodzący w Rio Grande do Sul. Nakład ca 1.000 egzemplarzy. Jednocześnie wydawany jest dodatek do pisma p. t. „Związkowiec".

6) „Polska Prawda w Brazylji" (Kurytyba). Nakład ca 1.000 egzempla. zy. Zasięg na stany: Parana, Santa Catharina, São Paulo.

-210-

7) „Świt". Pismo, wychodzące w Kurytybie od kilku miesięcy. Dotychczas ukazało się zaledwie parę numerów. Nakład ca 800 egz.

8) „Przyjaciel Rodziny". Miesięcznik, wychodzący w Kurytybie. Zasięg na wszystkie stany Brazylji, gdzie sąPolacy. Nakład ca 3.000 egzemplarzy.

9) „Sarmata". Miesięcznik (wychodzi nieregularnie).Wyd. związek studentów polskich „Sarmacja". Zasięg - Parana. Nakład ca 100 egzemplarzy.

10) „Gazeta Szkolna". Miesięcznik, wydaliny na sposób gazetek ściennych. Nakład 700 egzemplarzy. Przeznaczona dla dziatwy szkolnej.

11) „Brazil-Polonia”. Miesięczik, redagowany w języku portugalskim, wydawany , przez Towarzystwo Polsko-Brazylijskie „Kościuszko”. Wychodzi w Rio de Janeiro. Nakład ca 1.000 egzemplarzy. Jest to pismo o charakterze informacyjno-propagandowym, przeznaczone dla czytelników brazylijskich. Należy jeszcze uwzględnić istnienie specjalnego biura prasowego przy „Centralnym Związku Polaków”, którego zadaniem jest prowadzeni. propagandy polskości; obrona polskich interesów w prasie niejscowej, zarówno polskiej, jak i brazylijskiej, oraz informowanie Polski o życiu naszego osadnictwa. W porównaniu z prasa polską w Stanach Zjednoczonych prasa polska w Brazylji przedstawia się bardzo niepokaźnie. Wypływa to z innych warunków technicznych prowadzenia pism i stosunkowo niewielkiego zapotrzebowania na polskie gazety. Koloniści polscy w Brązylji częstokroć nie odczuwają potrzeby drukowanego słowa i nie mają dostatecznej ilości czasu na czytanie. Pomimo tych wszystkich przeszkód, prasa polska rozwija się szybko zorównj pod względem ilościowym, jak i jakościowym.

-211-

Mieliśmy niejednokrotnie okazje do stwierdzenia, że wszelkie napaści na Polskę i Polaków, prowadzone głównie przez wrogą nam propagandę niemiecką, spotykały się z jednogłośnym protestem całej prasy polskiej, która dokładała wszelkich sił, by kontrpropagandą nastroić brazylijską opinję publiczną przychylnie dla polskości.

Literatura.

Polska literatura miejscowa nie rozwinęła się prawie wcale, wobec znikomej stosunkowo il oci inteligencji polskiej. Poważniejszą rolę odegrali pisarze polscy, którzy dla różnych celów zwiedzali Brazyiję i wrażenia swoje ujęli w formie powieści lub wrażeń z podróży. Do nich zaliczyć przedewszystkiem wypada kpt. Lepeckiego, następnie J. Ostrowskiego, J. Makarczyka, A. Zarychtę, B. Pawłowicza i wielu innych. Twórczość tych pisarzy ma wielkie znaczenie dla szkolnictwa i oświaty pozaszkolnej naszego osadnictwa. Elementarze i czytanki dla dzieci polskich w Brazylji oparte są głównie na wyjątkach z tych dzieł, a i kolonista polski bardziej się interesuje książkami, traktującemi o otaczających go zjawiskach, aniżeli o nieznanych i obcych mu zagadnieniach. Z miejscowych pisarzy i publicystów wymienić należy: W. Fedorowicza, prof. Kosscbudzkiego, red. Chorośnickiego, Wł. Wójcika, S. Stańczewskiego i paru innych. Na twórczość ich składają się artykuły do gazet, wiersze, sztuki sceniczne, przeważnie 1-aktowe, nowele i parę powieści. W ostatnich latach nastąpiło pewne ożywienie ruchu wydawniczego, który opiera się na Z. N. S. P. i „Oświacie”. Zrzeszenie wydaje głównie podręczniki szkolne; zaś Oświata, prócz podręczników, również różnego rodzaju broszury i książki o treści religijnej. Obydwie organizacje sprowadzają z Polski książki o treści naukowej i beletrystycznej, oraz trudnią się rozsprzedażą wśród polskich kolonistów.

Sztuka.

Muzyka i sztuka nie rozwinęły się prawie zupełnie wśród naszego osadnictwa. Prócz Jana Żaka, doskonałego rzeźbiarza, twórcy znanego posągu „Siewca", oraz paru malarzy,

-212-

znanych jedynie na miejscowym terenie, nie mamy nikogo więcej. Instruktorowie oświatowi i teatralni od szeregu lat pracują usilnie nad propagandą muzyki i śpiewu wśród polskiej kolonji i stworzyli szereg zespołów śpiewaczych, nieraz zupełnie niezłych jak na miejscowe warunki, nie zanotowano jednak dotychczas żadnych wybitniejszych talentów i nie uzyskano poważniejszych sukcesów.

-213-

STANOWISKO OSADNICTWA POLSKIEGO W BRAZYLJI I JEGO ZNACZENIE DLA POLSKI.

Po rozpatrzeniu ze wszjstkich stron kwestyj znaczenia naszego osadnictwa dla Brazylji i roli, jaką odgrywa ono w życiu gospodarczem, Kulturalnem i politycznem kraju, musimy stwierdzić, że społeczeństwo polskie w Brazyji nie zajęło poważnego stanowiska. Polacy w purównaniu z innemi narodowościami odgrywają w Brazylii rolę drugorzędną. Wszyscy cenią bardzo polskli osadników i robotników jako najlepszych pracowników, którzy wydarli puszczom olbrzymie połacie żyznych ziem i przyczynili się do podniesienia się gospodarczego kraju, ale na tem koniec. Polacy mogą pracować i sukcesy na tem polu spotykają się z aprobatą społeczeństwa brazylijskiego, ale nie posiadają żadnych prawie wpływów u czynników rządzących i zdanie społeczeństwa polskiego prawie nie bywa brane pod uwagę. Wypływa to ze struktury polonji brazylijskiej, sakładaiącei się w większej części z ludzi ciemnych i biernych w sprawach społecznych i politycznych. Mała ilość inteligencji, mała ilość Polaków w przemyśle i handlu, i brak poważniejszych sukcesów w tej dziedzinie, brak ludzi bogatych i wpływowych, oraz brak ludzi ambitnych, którzyby chcieli robić karjerę polityczną - wszystko to powoduje, iż pływy nasze są niewspółmiernie małe w porównani z liczebnoscią Polaków. Należy zaznaczyć, że zdobycie wpływów przez narodowości obce jest w Brazylji bardzo trudne. Brazylja chętnie widzi emigrantów jako budowniczych przyszłej swej pntęgi, ale pod względem uprawnień obywatelskich traktuje jch jako obywateli drugorzędnych.

-214-

Wyrazem dążeń asymilacyjnych Brazylji jest prawo, które uważa za Brazyljanina każdego, urodzonego na ziemi, brazylijskiej. Emigranci polscy są lojalnymi obywatelami i jako tacy są cenieni, ale zachowują w znacznym stopniu swe narodowościowe cechy. Z tego powodu Polakom, całkowicie zbrazylijszczonym, trudno jest nieraz o zdobycie większego stanowiska w rządzie lub administracji.

Brazyljanie, wypierani przez cudzoziemców z różnych dziedzin życia, uważają politykę i administrację za swe ostatnie, ale niewzruszone szańce i bronią się, jak mogą, przed wpływami cudzoziemców. Inne narodowości, a przedewszystkiem Niemcy i Włosi, dzięki wielkiemu znaczeniu kulturalnemu i ekonomicznemu i dobrej organizacji, potrafili zyskać też, pomimo Wszystkich trudności, znaczne wpływy w rządzie. Rozpatrzmy zagadnienie wpływów kulturalnych i ekonomicznych polonji brazylijskiej, jako czynników, mogących nam wyrobić w przyszłości należne stanowisko. Aczkolwiek, w porównaniu do wpływów kultury francuskiej lub niemieckiej, kultura polska jest w Brazylji mało znaną, nie należy zapominać, że osadnicy polscy i nieliczna inteligencja byli w Brazylji pionierami cywilizacji i kultury europejskiej. Chłop polski nauczył półdzikiego kabokla wyrobu chleba, wprowadził szereg nieznanych narzędzi i był wzorem racjonalnej gospodarki. Po dziś dzień wozy, używane w południowej Brazylji, są naśladownictwem typu wozów polskich, wprowadzonych przez pierwszych osadników. Garstka inteligencji, przybyłej w pierwszych latach emigracji polskiej do Brazylji, była wzorem form towarzyskich, elegancji, mody i kultury. Szereg zwyczajów został zaprowadzony w południowej Brazylji przez Polaków. Polacy podnieśli znacznie stopę życiową społeczeństwa brazylijskiego i byli głównymi krzewicielami muzyki i sztuki. Rola Polaków, jako pionierów kultury i cywilizacji, upadła znacznie, gdy zdolni Brazyljanie doścignęli szybko swych mistrzów i gdy potężne wpływy innych narodowości zepchnęły rolę Polaków na dalszy plan. Dziś, choć słaba ilościowo, inteligencja polska posiada kilka jednostek, zajmujących poważne stanowiska.

-215-

Wymienić należy przedewszystkiem paru profesorów uniwersytetu parańskiego i sławnego rzeźbiarza Żaka. Co do roli, jaką odgrywają Polacy w życiu ekonomicznem płd. Brazylji, to jest ona, jak już wiemy z poprzednich rozdziałów, wybitnie jednostronną. Polacy zajmują się prawie wyłącznie rolnictwem i reprezentują, z małemi wyjątkami, drobne gospodarstwa rolne. Sytuacja ta mogłaby ulec z biegiem czasu zmianie na lepsze, dzięki zorganizowaniu się kolonij polskich i wydatnej pomocy macierzy. Pewną poprawę stosunków można było zaobserwować w ostatnich latach przed kryzysem, który, niestety, zahamował szybko cały rozwój ekonomiczny i kulturalny kolonij polskich. Położenie Polaków w Brazylji wobec kryzysu jest cięższe od położenia innych narodowości, jeśli uwzględnimy, że:

1) Większość kolonistów polskich jest osiedlona na ziemiach mało urodzajnych, ulegających szybkiemu wyjałowieniu, oraz oddalonych znacznie od centrów zbytu;

2) Główne żrudło zarobku - herwa upadła w cenie tak nisko, że jej uprawa prawie się nie opłaca. Wobec zmniejszenia zapotrzebowania na ten produkt i wobec rozwoju plantacyj herwy w krajach, doniedawna ją importujących, należy przypuszczać, że sytuacja nie ulegnie poprawie przynajmniej w najbliżch latach;

3) Ogół naszych osadników nie orjentuje się wcale, w sytuacji ekonomicznej, jej przyczynach i skutkach, i nie umie złemu zapobiec. Wszyscy wierzą, że sytuacja jest przejściowa i, opuściwszy ręce, czekają na lepsze czasy. Stan taki powoduje upadek gospodarstw, zmniejszenie polskiego stanu posiadania i zniszczenie dotychczasowego dorobku na polu gospodarczem, kulturalnem i społecznem;

4) stan rówiaty naszych rolników oraz wielkie rozdarcie powodują, że niechętnie przyjmują nowe, racjonalniejsze sposoby eksplotacji ziemi, a, stosując rabunkową gospodarkę, wyniszczają ziemię i pozostają daleko wtyle za innemi narodami;

-216-

5) brak jest racjonalnie zorganizowanego handlu i kooperatyw. Wobec wyzysku licznych obcych pośredników, osadnicy polscy nie uzyskują należnych cen i grubo przepłacają za towary, sprowadzane z miast. Stan taki hamuje w wysokim stopniu rozwój ekonomiczny kolonij polskich;

6) osadnik polski nie może uzyskać kredytu w razie potrzeby uczynienia nowych inwestycyj, które mogłyby go podnieść gospodarczo, ewentualnie w razie potrzeby pomocy w wypadku klęsk żywiołowych;

7) prócz powyższych faktów uwzględnić należy jeszcze, iż koloniści polscy nie umieją walczyć z chorobami ludzi, zwierząt i roślin, i nie posiadają znajomości nąjelementarniejszych zasad higieny.

Ostatnie lata przyniosły wzrost podatków państwowych i municypalnych, a spadek cen na wiele płodów rolnych i kurczenie się rynków zbytu. Jak widzimy z powyższego, sytuacja osadnictwa polskiego wskutek kryzysu ekonomicznego przedstawiała się niepomyślnie. Powstaje pytanie: czy można złemu zaradzić i jak? Na podstawie rozważań w poprzednich rozdziałach doszliśmy do wniosków, które można skonkretyzować następująco: Podniesienie ekonomiczne osadnictwa polskiego jest możliwe przez: 1) rozwój spółdzielni, zrzeszeń wytwórców i innych zrzeszeń polskich, 2) racjonalizację rolnictwa i hodowli, standaryzację produktów i przejście do rentowniejszych upraw, 3) założenie polskiej instytucji kredytowej, 4) nawiązanie stosunków handlowych między polonją brazylijską a Polską. Podniesienie się ekonomiczne kolonji polskiej spowodowałoby automatycznie zwiększenie ilości szkół i podniesienie oświaty.

-217-

Również rozszerzyłaby się bardzo sfera wpływów polskich i czynniki rządowe brazylijskie liczyłyby się znacznie więcej z opinią kolonji polskiej w kwestjach politycznych, ekonomicznych i kulturalnych. Jak dotychczas, nie uczyniono nic, coby posiadało charakter pracy od podstaw. Wprawdzie rozbudowana została sieć szkół i stowarzyszeń polskich, ale organizacje te posiadają raczej charakter nadbudówki, a nie instytucyj, opartych na realnych podstawach i zaspakajających realne potrzeby. W całej pracy nad zorganizowaniem naszego osadnictwa panuje ogromny brak koordynacji wysiłków. Każdy prawie instruktor lub urzędnik polski pracę swą wykony-wuje bez porozumiewania.się z innymi pracownikami, działającymi na tym samym terenie. Jedynie praca od podstaw, mająca na celu obronę kolonistów polskich przed spychaniem ich z frontu gospodarczego przez inne narodowości, da istotne rezultaty i będzie prawdziwą obroną polskości. Wraz z polepszeniem się sytuacji finansowej naszego osadnictwa podniesie się szkolnictwo polskie, i życie kulturalne pójdzie daleko naprzód w swym rozwoju. Zastanówmy się, jakie znaczenie posiada dla Polski nasze osadnictwo w Brazylji i jak dalece znaczenie owo wzrośnie wraz z podniesieniem gospodarczem i kulturalnym polonii brazylijskiej. Poważnem zagadnieniem, narzucającem się przy niniejsi kwestji celowości emigracji. Czy emigranta, wyruszającego na zawsze w zamorskie kraje, należy traktować jako jednostkę straconą dla Polski, czy też jako pioniera kultury polskiej i zdobywcę nowych rynków. Wszystko zależy od struktury owej emigracji, stopnia wykształcenia i stosunku do macierzy. Masy ciemnego ludu, pozbawione światłego kierownictwa i gnane nędzą naoślep do nieznanych im krain, nie przyniosą Polsce korzyści. Tak było, niestety, z emigracją naszą w brazylji. Przeciwnie, zorganizowana i celowa emigracja, świadoma swych dążeń, byłaby dla Polski najpoważniejszym rzedstawicielstwem zagranicznem, najpewniejszym pośrednikiem w hamdlu i zdobywcą nowych rynków.

-218-

Przykładem tego może być emigracja niemiecka, która jest dziś głównym czynnikiem ekspansji gospodarczej Niemiec na rynkach południowo-amerykańskich.

W obecnej chwili osadnictwo nasze w Brazylji przedstawia dla Polski jedynie wartości uśpione, które kiedyś, być może, zostaną wyzyskane z korzyścią dla obu stron. O tem, że nietylko Polska liczyć może na korzyści, płynące z ożywienia stosunków handlowych polsko-brazylijskich, przekonamy się, gdy przestudjujemy zagadnienie możliwości eksportowych z Parany (ewent.z całej płd. Brazylji) do Polski. Polska sprowadza corocznie za setki miljonów złotych artykuły, mogące być wyprodukowanemi przez naszych kolonistów w Brazylji. Dla przykładu podaję, statystykę przywozu paru wyżej wspomnianych artykułów za r. 1935 (1):

Rodzaj towaru wartość w tys. zł.

Bawełna surowa................................. 112.833

Tytoń............................................ , 19.527

Wełna nieprana ..... 35.489

Skóry surowe . . . . . . 43.300

Jedwab naturalny ..... 6.251

Kawa surowa................................ 8.127

Kakao surowe............................... 4.788

Ryż niełuszczony..................................... 8.237

Całe zapotrzebowanie na wszystkie te artykuły oraz na cały szereg innych, nie produkowanych w Polsce, może być pokryte przez stany południowe Brazylji, a w 3/4, przez samą Paranę. Corocznie sprowadzać musimy bawełnę za kilkaset miljonów złotych, głównie ze St. Zjednoczonych. Gdybyśmy chcieli kupować bawełnę parańską, znacznie zresztą tańszą od północno-amerykańskiej, to w parę lat potrafilibyśmy stworzyć na północy Parany ogromne plantacje i zapewnilibyśmy wielu Polakom lepsze warunki bytu. Ma się rozumieć, że konieczną byłaby pomoc państwa polskiego, by uprzywilejować produkty parańskie na rynku polski.

-219-

Koniecznym byłoby także posiadanie w Brazylji agencji,bacząc by odbierała bawełnę i inne towary, polskim plantatorom, lub plantacjom, zatrudniałaby polskiego robotnika.To samo dałoby się powiedzieć o imporcie kawy, którajest kultywowana w wielkich ilościach na północy Parany.Na rynu polskim znajdujemy obecnie dużo kawy brazylijskiej pochodzącej głównie ze stanów S. Paulo i Efepirito Santo z pominięciem Parany. Produkcja parańska przewyższa kilkakrotnic zapotrzebowanie Polski. W roku 1932 wyprodukowano w Paranie 600.000 worków kawy po 60kg., z czego przez port Paranagua wywieziono. 258.292 worków. Gdybyśmy nawet kupowali kawę z plantacyj, znajdujących się w obcych rękach i nie zatrudniających polskiego robotnika, to zyskalibyśmy ogromne wpływy w rządzie parańskim i wzmocnilibyśmy stanowisko naszej emigracji. Zresztą, poco mamy kupować kawę w Guatemali lub
Meksyku i popierać kraje, niegościnne dla naszej emigracji, gdy możemy nabywać ją w kraju, zamieszkałym przez trzechtysięczną rzeszę Polaków. Ceny, płacone za kawę
w Polsce są nieproporcjonalnie wysokiew porównaniu do cen, otrzymywanych przez plantatorów (30 - 60 groszy za kg), nawet po uwzględnieniu stosunkowo wysokiego cła (około 2 zł. za kg). Musimy sięzastanowić co jest powodem tak wysokich cen kawy na rynku polskimm. Wypływa to z pewnością z braku bezpośredniego zetknięcia kupca polskiego z producentem brazylijskim i z posługiwania się usługami zastępu obcych pośredników. Transport morski jest stosunkowo tani i podraża koszt 1 kg kawy o 8 - 10 groszy. Bezpośredniość stosunków handlowych polsko-brazylijskich przyniosłaby obydwu stronom duże korzyści, gdyż konsument polski otrzymywałby produkty znacznie taniej, a producenci brazylijscy uzyskiwaliby wyższe ceny za swe artykuły. Nie będziemy już szerzej omawiali kwestji importu tytoniu, wełny, skór i t. p. artykułów, gdyż da się do nich zastosować, z małemi zmianami, wszystko to, co zostało powiedziane o bawełnie i kawie.

-220-

Faworyzowanie artykułów brazylijskich na rynkach polskich i wzmożony import artykułów zmusiłoby Brazylję do wielu ustępstw na rzecz Polski w kwestjach kolonizacyjnych, w dziedzinie bardzo dziś ważnej dla rozwiązania problemu przeludnienia Polski. Jak widzimy z powyższego, uprzywilejowanie artykułów brazylijskich na rynkach polskich może nam przyn^;eść trojaką kożyść: 1)podniesienie ekonomiczne osadnictwa polskiego w Brazylji, 2) zdobycie dużych wpływów u czynników rządowych brazylijskich i podniesiecie znaczenia kolonij polskich, 3) pomyślne lozwiązanie sprawy emigracyjno – kolonizacyjnej.

Należy jeszcze omówić jedną z najważniejszych korzyści, jakie Polska może uzyskać ze współpracy z Brazylją, a mianowicie: zyskanie nowych rynków zbytu. Trzeba wziąć pod uwagę, że faworyzując towary brazylijskie na rynkach polskich, jednocześnie narażamy się na represje gospodarcze ze strony państw, których towary zostały zastąpione brazylijskiemi produktami. Będąc narażoną na straty z jednej olrony, Polska musi je sobie powetować ekspansją gospodarczą na terenie Brazylji. Wprowadzenie towarów polskich na rynek brazylijski jest dziś niesłychanie trudne wskutek konkurencji innych państw, produkujących artykuły, powszechnie znane na miejscowym rynku, i wyzyskujących wszelkie możliwości, by utrzymać nadal swe stanowisko. Konkurencja z handlem dobrze zorganizowanym i opartym o potężne kapitały, bynajmniej nie jest łatwą. Największym atutem Polski w tem zagadnieniu iest możność wy- zyskania osadnictwa polskiego jako konsumenta, łącznika i propagatora polskich towarów. Osadnicy nasi znają znakomicie wymagania ludności, miejscowe stosunki, warunki sprzedaży itd. i potrafią znacznie więcej zdziałać, aniżeli najzdolniejsi agenci europejscy.

-221-

Polskie firmy handlowe, aczkolwiek stosunkowo nieliczne, i posiadające znaczenie lokalne, mogą być dla ekspansji gospodarczej Polski wielce pomocne. Przy odpowiedniej organizacji i mocnem oparciu finansowem o polskie instytucje kredytowe, placówki owe stać się mogą bazami operacyjnemi handlu polskiego. Mający powstać „Związek Kupców i Przemysłowców Polskich w Brazylji'' byłby centralą handlu polskobrazylijskiego i spełniał rolę wywiadu handlowego polskiego.Zadanie to spełnia narazie, w mniejszym zakresie. Wydział Przemysłowo-Handlowy C.Z.P. „Związek Kupców” wziąłby przedewszystkiem na swe barki zorganizowanie lokalnego kupiectwa polskiego, poczem zbadałbby możliwości importu towarów polskich, któreby nie robiły konkurencji polskiemu przemysłowi w Brazylji. Następną fazą byłoby wejście w kontakt z odpowiedniemi firmami eksportowemi w Polsce i nawiązanie wymiany twarowej.

Tym sposobem, stopniowo, za pośrednictwem polskiego osadnika, udałoby się zdobyć nowe rynki zbytu dla polskiej wytwórczości. Nie należy zapominać także, że zdobycie rynków zamorskich wymaga dłuższego czasu i nie odrazu przynosi zyski. Pierwsze lata będą z pewnością deficytowe i dopiero po dłuższym okresie pracy osiągniemy korzyści, które potrafią pokryć niedobory pierwszego okresu. Powyższe rozumowanie posiadać będzie sens, jeżeli przyjmiemy, że dzięki naszym wysiłkom, o których była mowa poprzednio, osadnictwo nasze podniosło się zarówno ekonomicznie jak i kulturalnie, albowiem tylko zamożna i uświadomiona kolonja polska może być dla Polski dobrym klijentem i pośrednikiem.

-222-

Dopóki pracą od podstaw nie zorganizujemy naszego osadnictwa w Brazylji i, co za tem idzie, nie podniesiemy go ekonomicznie, dopóty będzie ono nam ciężarem i pozycją rozchodową w budżecie. Inicjatywa może i musi wyjść od strony Polski, gdyż, jak wiemy, polonja brazylijska nie jest jeszcze zdolna do żadnych przedsięwzięć na szerszą skalę.

-223-

SŁOWA OBCE, UŻYTE W NINIEJSZEJ PRACY.

Fazenda - wielka posiadłość ziemska.

Fazender - właściciel wielkich posiadłości ziemskich.

Wenda - sklep uniwersalny na kolonji.

Wendziarz - sklepikarz.

Interjor - wenątrz kraju.

Karosa - wóz do dalekich podróży.

Karośnik - woźnica.

Tropa - grupa zwierząt jucznych.

Troper - poganiacz lub właściciel tropy.

Municypjum - jednostka administracyjna, odpowiadająca powiaowi w Polsce.

Rosa - teren, na którvm puszcza została niedawno wycięta i spalona.

Kapoejra - rosa, porośnięta krzakami.
Fiżon - odmiana fasoli.

Fakon - długi nóż do przecinania dróg w lesie.

Fojsa - ostrze, osadzone na kiju, służące do cięciu krzewów i poszycia leśnego, ścieżka w puszczy.

BRAZYLIJSKIE MIARY I WAGI

Jednostka pieniężna - Mnilreis, ozn. l$000. Milreis dzieli się na tysiąc reisów. Wartość milreisa w stosunku do złotego - 1$000 = 30 groszy. Wartość nabywcza milreisa - 1 zł. Tysiąc milreisów nazywa się konto i oznacza się 1:000$000.

JEDNOSTKI WAGI.

Aroba - 15 kg.

Kalgier - 90 kg.

JEDNOSTKI POWIERZCHNI.

Alkier - 2,4 ha.

Kwarta - 1/4 alkra.

JEDNOSTKT POJEMNOŚCI.

Alkier - 50 lirów.

Kwarta - 1/4 alkra.

-224-

ŹRÓDŁA.

Publikacja statystyczna p. t. „Brasil". Roczniki: 1932, 1933, 1935.

Annuario Estatistico do Brasil.

„Almanach Commercial Brasileiro”.

“OBrasil Economico em 1920-1921”.

F. Ruffier „Manuał Practico de Criaçao do Gado Bovino no Brasil”.

Orędzia Prezydentów Stanów.

„Boletim Meteorologico".

Dr. Afranio Peixoto „Klima und Krankheiten Brasiliens”.

J. Silva da Rocha „Historia da Colonizaçao do Brasil”.

Sprawozdania „Rolniczych Stacyj Doświadczalnych w São Paulo”.

„O Brasil Catholico 1938".

A. B. Paesleme "Evolucao da Structura da Terra e Geologia do Brasil”.

M. Delgade de Carvalho „Meteorologie da Brasil”.

M. Delgade de Carvalho „Geographia do Brasil”.

J. de Creape „Geografia del Brasil”.

H. J. Reimer „Geographia do Brasil”.

H. J. Reimer „Diccionario Historico goeographico e Ethnographico do Brasil”.

Sprawozdania „Brazylijskie, o Urzędu Osadnictwa”.

S. Decker „Praktischer Ratgeber fur den Deutschen Kolonisten in Brasilien”.

Statuty i Umowy Towarzystw Kolonizacyjnych. Roczniki pisma „Brasil – Polonia”.

Roczniki dziennika Kurytybskiego „Correio do Parana”. Roczniki i Kalendaiże „Gazety Polskiej Brazylji”. Roczniki i Kalendarze „Ludu”. „Drugi Sejmik Centralnego Związku Polaków w Innymi” wydawnictwo C. Z. P. rok 1932.

Raporty instruktorów oświatowych i rolnych oraz zestawienia cyfrowe, znajdujące się w posiadaniu C.Z.P. „Wiadomości Statystyczne” rok 1934. „Roczniki Handlu Zagranicznego Polski”.

Kwartalniki „Naukowego Instytutu Emigracyjnego i Kolonjalnego”. Miesięcznik „Morze”. Miesięcznik.”Polacy Zagranicą”.

Prof. O. Bujwid „Stosunki Zdrowotne Brazylji”.

J. Wojnar „Polsko Brazylijskie Stosunki Handlowe”.

K. Głuchowski „Wśród Pionierów Polskich na Antypodach”.

Fr. Łyp „Brazylja”.

A. Zarychta Emigracja Polska 1918 - 1931”.

Własne spostrzeżenia.

-225-

BIBLJOGRAFJA.

Bayer Franciszek – „Parana”. Warszawa 1912.

Dr. Caro Leopold - „Emigracja Polska” Lwów 1913.

„Emigracja i jej wpływ na stosunki zdrowotne i na ruch ludności”. Kraków 1914.

Dygasiński Adolf - „Czy jechać do Brazylji”. Warszawa 1891.

Dmowski R. - ,,Wychodźtwo i osadnictwo”.

Gadomski F. - „Organizacja kolonizacji w Argentynie i Brazylji" Praca i Opieka Społ. Warszawa 1930.

Gadon Lubomir - „Emigracja polska po upadku Powstania Listopad”.

Głąbiński St. - „Emigracja jej rola w gospodarstwie narodowem”.Warszawa 1931.

Le Han - „Stany Zjednoczone Brazylji”. Paryż 1907.

Hempel Antoni - „Polacy w Brazylji”. Lwów 1893.

„Ilustrowany Przewodnik po Brazylji". Kraków 1903.

Iwanowski i Mamrot - „Prawo o emigracji w Polsce”. Warszawa 1929.

„Kolonizacja Polska w Brazylji”. Nakł. Tow. Kolonia. Warszawa.

Kowalski W. - „Organizacja wychodźtwa polskiego w Brazylji”. Pol. Zagr.

Kurowski V. - „Przewodnik dla wychodźców do Brazylji”.

Kurejusz Aleksy - „Brazylja”. (Geografja dla wycnodżców). Warszawa 1909.

Lepecki M. B. - „Opis Stanu Parana”. Warszawa 1928.

Łapiński Jan - „Powrót z Brazylji”. Włocławek 1891.

Makarczyk Janusz - „Nowa Brazylja”. Warszawa 1929.

Migasiński E. L. - „Polacy w Paranie współczesnej”. Warszawa 1923.

Okolowicz Józef - „Wychodźtwo i osadnictwo polskie przed wojną Światową”. Warszawa 1920.

Ostrowski Jerzy - „Ziemia świętego Krzyża”. Warszawa 1929.

Pankiewicz Michał - „Prawda o Paranie”. Warszawa 1911.

- „W sprawie wychodźtwa do São Paulo”. Warszawa 1930.

- „Z Parrny i o Paranie”. Warszawa 1926.

- „Polska a Emigracja”. Kwart. N. Inst. Emigr. Warszawa 1029.

- „Problem emigracji w Polsce”. Warszawa 1935.
Papieski - „Emigracja i kolonizacja”. Warszawa 1918.
Piekałkiewicz J. - „Znaczenie emigracji dla bilansu płatniczego Polski”.

Kwartalnik Naukowego Instytutu Emigr. i Kol. Warszawa 1928.

-226-

„Polska kolonizacja zamorska”. Lwów 1899.

Przegaliński Bolesław - „Kooperacja na wychodztwie, czyli jak ulepszyć byt emigranta polskiego”

Siemiradzki Józef - „Na kresach cywilizacji”. Lwów 1896. „Szlakiem wychodźców”. Warszawa 1900.

Sosnowski Paweł - „Brazylja, jej przyroda i mieszkańcy”. Warszawa.

Dr. Szawelski M. - „Polityka emigracyjna”. Warszawa 1926.

- „Kwestja emigarcji w Polace”. Warszawa 1927.
Tarczyński Hipolit – „U nas a w Brazylji”. Warszawa 1911.
Targowski J. - „Przyczynek do programu osadniczej Emigracji Polskiej”. Warszawa 1927.

Włodek Ludwik – „Kolonje polskie w Paranie”. Warszawa 1911.

„Wychodśtwo polskie w poszczególnych krajach”. Wyd. M. S. Z. 1926.

Dr. Załęcki Gustaw - „Polska polityka kolonjalna i kolonizacyjna”

- „Procesy migracji i kolonizacji jako problemy nowoczesnej polityki gogpodarczo-narodowej”. Warszawa 1927.

Dr. Załęcki Gustaw - „Szkice do gospodarczej teorji europejskiego osadnictwa rolnego w krajach gospodarczo młodych” Warszawa 1927.

Dr. Załęcki Gustaw - „Zamorski przewóz osobowy jako problem polskiej polit. Migracyjnej”. Warszawa, 1928

Dr. Załęcki Gustaw „Przyczynki do źródeł kryzysu polskiej polityki migracyjnej”. Warszawa 1928.

Dr. Załęcki Gustaw – „0 polską politykę zamorską”. Warszawa 1929.

- „Polskie plantacje bawełniane jako problem polskiego gospodarstwa narodowego”.

Zdrojowski E. – „Szkolnictwo polskie poza granicami państwa”. Warszawa 1925. Zieleniewski K. - „Lodność polska na ziemi brazylijskiej”. Pol. Zagr.

-227-

SPIS TREŚCI:

Str.

A. MATERJAŁ OSADNICZY................................... … 7-18

Historja osadnictwa polskiego w Brazylji .. 7 - 12

Charakter osadnictwa polskiego ... 12 - 14

Rozmieszczenie Polaków w Brazylji .... 14-19

B. STOSUNKI GOSPODARCZA OSADNICTWA POLSKIEGO l9—134

Stosunki fizyko-geograficzne i demograficzne . . . 19 - 30

Klimat..................................................... . . - 19 - 21

Gleba............................................................................... 21 - 23

Ludność.......................................................... . . 23 - 30

Zdrowotność i higjena. ....... 31 - 33

Stosunki komunikacyjne ....... 33 - 43

Kolonizacja . . . . . . . ………………………….. 43 - 67

Rynki zbytu i ceny................................................... . ……. 67 - 73

Organizacja ku podniesieniu rolnictwa i zbytu . ……….. 73 - 82

Typy gospodarstw i stosunki agrarne ...................................82 - 88

Produkcja roślinna i hodowlana . . . ……………………… 88 -100

Hodowla bydła ...-.... 100 -107

Przemysł rolny................................................................ 107 -109

Handel - Przemysł.......................................................... 109 -129

Handel.............................................................................. 109 -124

Ogólna charakterystyka handlu w trzech stanach płd. 109 -114

Polityka handlowa Brazylji................................................. 114 -115

Import - Eksport . . . . . 115 -116

Handel i kupiectwo polskie............................................. 116 -120

Handel Polsko - Brasylijski............................................. 120 -122

Zagadnienie polskiej linji okrętowej do Połud. Ameryki 122 -124

Przemysł 124 -127

Ogólna charakterystyka przem. brazylijskiego . . ……….. 124 -127

Polacy w rzemiośle i przemyśle....................................... 126 -127

Zagadnienie banku polskiego w Brazylji ... ……………….127 -129

Przykłady organizacji gospodarstw i budżetów osadników 129 -134

-228-

C. STOSUNKI KULTURALNE OSADNICTWA POLSKIEGO 135—212

Inteligencja polska.......................................................... 135—138

Stowarzyszenia ........ 138—158

Szkolnictwo . ................................................................ 168—190

Teatr............................................................................. 100—196

Kler i jego rola w życiu osadników polskich . ……. 197—206

Prasa, literatura, sztuka.................................................. 206 -212

D. STANOWISKO OSADNICTWA POLSKIEGO W BRAZYLJI I JEGO ZNACZENIE DLA POLSKI . . …………………… 213 - 222

Słowa obce, użyte w niniejszej pracy ...........................223

Źródła ..................................................................... …. 224

Bibliografa ... ... ……………………………… 225 - 226

terça-feira, 14 de setembro de 2010

Historia osadnictwa Polskiego w Brazylji. Zarko-Potopowicz. Czesc 3.

Nenhum comentário:

Postar um comentário