-130-
I nic w tem dziwnego. Kolonia nie miała przywódców inteligentlnych. A kilku księży osiadłych niedawno dopiero po kolonjach, o ile się wogóle temi sprawami interesowali, borykało się jeszcze z trudnościami około budowy kościołów i organizacji parafji. Sam lud ciemny, nieuświadomiony potrzeby życia towarzyskiego zupełnie nie odczuwał. A istniała już ona i to bardzo paląca. Słusznie i trafnie sformułował tę potrzebę chwili p. I. Waberski, kiedy przemawiając do grona obywateli, zaproszonych przez siebie na organizacyjne posiedzenie pierwszego w Paranie towarzystwa polskiego, „zwrócił uwagę”, jak powiada protokół, na obecne położenie Polaków w Brazylji, szczególnie w estado Parana, z których największa część bywając na kolonjach, nie mając towarzystw lub czytelni ludowych, zupełnie od cywilizowanego świata są odłączeni i wskutek tego od roku do roku nietylko moralnie ale i fizycznie i ekonomicznie podupadają, z powodu czego u Brazyljanów i obconarodowców zawsze więcej na uszanowaniu tracą. Biorąc to mizerne położenie naszych rodaków w Brazylji na uwagę, jesteśmy obowiązani, „dokończył wnioskodawca”, jak najenergiczniej tą sprawą się zająć i najlepiej zaraz dzisiaj do założenia T-wa Polskiego bez wahania przystąpić”.
Było to 15 czerwca 1890 roku w domu ob. Aleksego Waberskiego. Apel spotkał się z uznaniem. Obecnych 9 obywateli uchwaliło powołać do życia T-wo Polskie „Tad. Kościuszki”, wybierając zarząd, do którego weszli ob. Adam Stachowski, prezes, Edm. S. Saporski, wiceprezes, Ign. Waberski, sekretarz. Członków przystąpiło 12-tu. W ten sposób rzucono podwaliny pod organizacyjne życie na brazylijskiej ziemi.
Napływ wychodźców podczas „gorączki brazylijskiej”, powstanie szeregu nowych polskich skupień, pojawienie się grona pierwszych inteligentów i półinteligentów na gruncie Parany sprawiły, że za tą pierwszą poszły zaraz dalsze próby organizacyjne. I tak 29 listopada 1890 roku założono w Rio de Janeiro T-wo Zgoda, w 1891 roku w Św. Mateuszu powstaje T-wo Narodowe Polskie, im Kazimierza Pułaskiego. W 1892 roku w S. Paulo już jest T-wo Polskie Bratniej Pomocy im. ks. Józefa Poniatowskiego. W 1893 roku powstaje w Rio de Janeiro drugie T-wo Polskie Jedność.
-131-
W roku następnym powstają T-wa: T-wo Polskie Zgoda w Sandweg Sta Catharina i T-wo im. Tad. Kościuszki na Lucenie. Ruch organizacyjny nie ustaje. Dużą zasłupę przv tem ma dr. Stan. Kłobukowski, który objeżdżając koi on je polskie zachęca rodaków do zrzeszania się. W 1895 roku powstaje w Kurytybie T-wo Łączność i Zgoda. Rok 1896 zastaje już oprócz powyżej wymienionych kilka innych towarzystw. I tak: T-wo Bartosza Głowackiego w Jaguary R.Gr.do Sul, Zgoda w Porto Alegre, Orła Białego w mieście Rio Grande do Sul, Pol. Tow. Oświaty im. Tad. Kościuszki w Ijuhy, T-wo Bratniej Pomocy w Rio Vermelho, S. Catharina itp. W 1897 roku powstają Pogoń w Porto Uniaó da Victoria, T-wo św. Izydora i T-wo Tad. Kościuszki na Rio Claro, tamże T-wo gimnastyczne Sokół Polski, T-wo Rękodzielniczo - przemysłowe rzemieślników polskich pod Białym Orłem w Kurytybie, T-wo Polskie im. Tad Kościuszki w Castro. Rok 1898 przynosi założenie T-wa św. Józefa w Ponta Grossa, T-wa Sokół na Agua Branca wreszcie dnia 13 czerwca tegoż roku powstaje w Kurytybie „Kółko Młodzieży Polskiej Sokół”. Ci co go zakładali taką powzięli uchwałę:
„Zważywszy, że dla rozbudowania ducha narodowego, towarzyskiego, oraz oświaty i postępu wśród Polonji w Kurytybie, tudzież godnej, wytrwałej a skorej reprezentacji tejże na zewnątrz, potrzebnem jest związane solidarnie grono osób odpowiednich, zamierzamy w łonie istniejących organizacji i poza obrębem tychże związać kółko, mające na celu uprawianie i rozszerzanie śpiewu narodowego, gimnastyki, oświaty ze szczególnem uwzględnieniem historji ojczystej".
Potrzeba skupienia się, obrony własnych interesów, reprezentacji kolonji a wreszcie załatwienia spraw szkolnych, narodowych i społecznych, urządzania zebrań, obchądów narodowych itp., wyłoniła jak widzimy w ciągu 8 lat cały szereg towarzystw od Rio de Janeiro aż po Rio Grande do Sul. Ale były to wysiłki zupełnie nieskoordynowane, rozstrzelone, każdy organizator, każda kolonja tworzyła na własną rękę placówkę w małym tylko albo zazwyczaj żadnym nie pozostając kontakcie z fnnymi organizacjami. Towarzystwa te były naogół bardzo słabe, musiały walczyć przedewszystkiem z brakiem poparcia kolonistów, brakiem ludzi wyrobionych i środków, a po większych ośrodkach, głównie zas w Kurytybie z intrygami i osobistemi animozjami dzialaczy rozbijajacych nieraz tylko co zapoczatkowane towarzystwa.
-132-
Tak bylo w Rio de Janeiro, w S. Paulo, tak było przedewszystkiem powtarzam w Kurytybie, gdzie walka między T-wem Kosciuszki, a T-wem Łączność i Zgoda coraz bardziej się zaogniała i to tylko dzięki ambicyjkom jednostek. Program dziaiałnosci towarzystwa, pomijając sprawy szkół polskich, był dosyć ubogi. A więc obchody narodowe, teatrzyk amatorski, aby podtrzymać ducha polskiego i kontakt z Polskoscią. Jak widzimy niewiełe w planie a w wykonaniu jeszcze mniej a nieraz zupełnie mało. Tu należy zauważyć, że w tej dziedzinie naogół program lokalnych towarzystw od samego poczatku po dziś dzień niewiele się zmieniło, zwłaszcza zaś niemal równie ubogo przedstawia się on po kolonjach gdzie i dzisiaj brak ludzi. To samo da się powiedzieć i o samej pracy.
Pierwszy ten okres organizacyjnego życia zamyka pierwsza próba stworzema szerszego związku, skupjajacego w swych łamach wszystkie luzem do tej pory chodzące towarzystwa. Bylo to w 1898 roku, kiedy to w Kurytybie z inicjatywy T-wa Łączność i Zgoda zebrał się Pierwszy Sejm Polski, aby powołać do życia Ligę Polską w Południowej Ameryce. Duszą zjazdu był redaktor ,,Kurjera Parańskiego”, Wilhelm Melinski. W dniu 3 maja zjawili się delegaci z Mateusza, Ponta Grossy, Rio Claro, Castro, Luceny, Capivari (S. Paulo), nie licząc Kurytybian. Nadeszły z Polski i ze Szwajcarji życzenia. ,,Gazeta Handlowo-Geograficzna” pisze o tym fakcie: ,,Witamy pierwszy Sejm Polski na ziemi brazylijskiej, jako radosny objaw niespożytej a odradzajacej się ciągle siły ludu Polskiego", a dr. Karol Le-wakowski woła: ,,Niech żyją chłopy nasze, którzy Polskę w Brazylji założyli. Niecli żyje Zwiazek Polski w Brazyiji!" Sejm odbyí siç bardzo piçknie. Uchwalono na nim za zgoda reprezentowanych towarzystw utworzyć Zwiazek Nar. Polski Poł. Am. i rozpocząć wydawanie tygodnika ,,Związek”, organu. Zwiazku. Niestety, intrygi dobre dzieło unicestwily. Melinski przez swe skandale na tle finansowem, ,,Gazeta Polska” Szulca i Enzirgera ze względów konkurencyjnych przez swe ataki i kalumnie sprawiły, że instytucja centralna, tak pięknie się zapowiadająca i zapoczątkowana z form projektu nie wyszła.
Tak to zakończył się pierwszy okres życia organizacyjnego.
-133-
Dalsze próby. — Sejmy polskie w Kurytybie. — Organizacje szkolne: Tow. Szkoły Ludowej. — Związek Narodowyi Polski ,,redivivus". — Inne organizacje.
Mimo nieudanej próby utworzenia Związku życie organizacyjne raz rozbudzone już nie zamiera. Towarzystw przybywa coraz więcej. Równoczesníe okolo 1900 roku wraz z powstaniem nowych kolonji przybywa też do_Parany szereg inteligentnych działaczy, którzy nowe ożywienie wnoszą w istniejące stowarzyszenia i instytucje.
Co prawda wraz z nimi i znacznem wzmożeniem życia towarzyskiego, wkradają się też walki znacznie gorętsze, prowadzone przez czołowych ludzi w sposób nieraz nieubłagany. To też na skutek tych walk, majacych niestety charakter zdecydowanie osobisty, wszelkie próby szersze nie udaja się, rozbite przez jednych lub udaremnione przez drugich. Niemniej lokalnych stowarzyszeń przybywa ciągle, liczba ich sie mnoży, zainteresowanie życiem organizacyjnem rośnie. I to cechy drugiego okresu. Do wymienionych wyżej towarzystw dołącza się szereg dalszych po całym terenie polskiego osadnictwa. W 1898 roku powstają nastçępujace towarzystwa: Pogoń w Massarandubie, Sta Catharina, w św. Mateuszu dwa, na linji Iguassú im. Stan. Staszyca i na linji Cachoeira im. Bartosza Głowackiego, w Guarany, R.Gr.do Sul, T-wo Matki Boskiej Częstochowskiej, w S. Feliciano, Czytelnia im. Adama Mickiewicza, w Indayalu, Sta Cath., T-wo Polskie Białego Orła. W 1899 roku akcja ta samorzutna idzie dalej. Na Pacatubie za Abranches podKurytybą powstaje T-wo Nauka i Postęp, na Lucenie linja sw. Jana, T-wo Polskie Oświaty Ludowej, na Mateuszu, Pol. T-wo rolniczo - gospodarcze im. Kazimierza Wielkiego, w Desterro, - dzisiejszem Florianópolis - T-wo Polskie Konstytucji 3 maja. W tym też roku w Kurytybie dzięki inicjatywie redaktora ,,Gazety Polskjej” J. Okołowicza rodzi się nowa próba zjednoczenia powasnionych towarzystw kurytybskich w “Gminę Polską”. Ale i ten projekt chybia. Powstaje natomiast ,,Gmina Polska" w dniu 11 lutego 1900 roku pod przewodnictwem p.Zenona Lewandowskiego delegata Polskiego Tow.Kolonizacyjnego we Lwowie. Jako cel ma ona naprawę szkolnictwa. uregulowanie spraw koscielnych, urworzenie politycznej ,,partji polskiej”. Gmina już
w marcu wydaje odezwę, mającą na celu rozszerzenie swej działalności na prowincję.
-134-
Jednakże szerszych rezultatów Gmina nie daje i wkrótce zamiera. Rok 1900 daje też kolonii S. Felicinano T-wo im. Mikołaja Kopernika, na Rio Claro powstaje T-wo Adama Mickiewicza, na Lucenie Two Bratniej Pomocy. W 1901 roku powstaje na kolonji Sta Thereza w R. Gr. d. S. T-wo Jana III Sobieskiego. I tak dalej. Nie będe wyliczał już więcej coraz to nowych towarzystw, bo każdy rok przynosił nowe. Jedne,, powstawały, inne upadały; lub czasowo zamierały ale życie organizacyjne krzepło już coraz bardziej.
Najwięcej powstawało towarzystw szkolnych. To też z przybyciem Bieleckiego a potem Warchałowskiego budzi się myśl zrzeszenia tychże i wytworzenia szerszej organizacji oświatowej. Pierwszą taką próbą było założenie przez Bieleckiego Towarzystwa Szkoły Polskiej. Jak „Gazeta Polska" podaje w 1902 roku był prezesem L. Bielecki, sekr. Al. Waberski, zaś skarbnikiem ks. Leon Niebieszczański. Ale była to fikcja. Ogół się tą akcją nie interesował. Żadne szkolne towarzystwo lokalne nie przystąpiło, a działalność tej „organizacji” w 1904 roku przemianowanej na „Macierz Szkolną” była prawie żadną. To też „Polak z Brazylji” z sierpnia 1905 roku ostro się rozprawia z nią samą i z Bieleckim w artykule „O Prawd” (Nr. 33 z 19 sierpnia 1905 r.). Inicjatywę na tem polu znowu podnosi w 1905 roku Kazimierz-Warchałowski, zakładając „Towarzystwo Szkoły Ludowej” na wzór instytucji galicyjskiej o podobnej nazwie. Ale i ta organizacja mimo bezsprzecznie dobrych chęci zarówno organizatora, jak i jego współpracowników, szerzej się nie rozwinęła. Objęła coprawda z początku kilka towarzystw: w Kurytybie, na Kampinie w Araukaryjskiem, na Sta Barbarze w Palmeryj-skiem, Ijuhy w Rio Grande, nawiązało kontakt z innemi towarzystwami w Araukaryjskiem, na Imbuialu pod Rio Negro, na Agua Branca i Tres Barras w Sta Catharinie, ale niestety z jednej strony niezrozurnienie własnego interesu ze strony towarzystw, z drugiej strpny intrygi przeciwników i może za autokratyczne metody kierowników sprawiają że zapowiadające się dobrze stowarzyszenie utyka i zamiast rozwinąć się — poczyna marnieć. W 1910 roku usiłuje-je zreformować grono ludzi z M.Sekułą i M. Pankiewiczem na czele, przemieniając je na „Towarzystwo Oświaty Ludowej”, ale i to już nie pomaga. W tej dziedzinie należy zanotować fakt powstania w 1913 roku .„Związku Nauczycieli Polskich”.
-135-
Tymczasem od 1900 roku przybywa towarzystw coraz więcej. Pod Kurytybą powstają towarzystwa na kolonjach Muricy, Thomaz Coelho, Lamenha Duża, Sta Candida i Krystyna. W Araukaryjskiem cały szereg ich zakłada ks. Anusz. Przybywa ich na Rio Claro i w Palmeryjskiem. Mnożą się w Sta Catharinie i Rio Grande do Sul. I wraz z przyrostem liczby stowarzyszeń lokalnych odzywa znowu myśl utworzenia ogólnego Związku Polskiego w Brazylji.L.Bielecki projektuje pierwszy Sejm na 29 listopada 1904 roku. Ale nie dochodzi on do skutku. Zbiera się dopiero po dłuższych przygotowaniach 15 sierpnia 1908 roku w Kurytybie. Zainteresowanie wywołał zjazd ten znaczne. Oprócz Kurytybian przybywają delegaci z Mateusza,Ponta Grossy, Moemy,Thomaz Coelho, Arakuarji, Guajuviry itp. Alei ta próba nie przynosi pozytywnych rezultatów. Na_Sejmie stają do walki dwie partje:Bielecki z ks. Trzebiatowskim z jednei strony i Warchaławski i Kossobudzki z postępowcami z drugiej. Przebieg Sejmu burzliwy. W drugim dniu zostaje ostatecznie rozbity. To też mimo, że teoretycznie Związek zostaje zorganizowany - organizacja ta ze stadjum przygotowawczego nie wyszła. Pogadano jeszcze trochę po towarzystwach i na kolonjach, jakiś czas jeszcze kołatała się na łamach pism mniej lub więcej zacięta dyskusja, ale projekt w zasadzie bardzo dobry do skutku nie doszedł. Odżywa raz jeszcze w 1910 roku. Znowu wychodzi od „Gazety Polskiej". Stoi za nim ks. Trzebiatowski a lansuje go redaktor ówczesny M. Gross. Powstaje na nowo pomysł powołania raz jeszcze do życia Związku Narodowego Polskiego. Zostaje on 25-tego września 1910 roku założony formalnie w Kurytybie. Zawzór wzięto organizacje tej samej nazwy w Stanach Zjednoczonych. Tymczasowyin.prezesern zostaje ks. Trzebiatowski. Ale to jest grobem instytucji. Po kolonjach zaczyna się namiętna kontrpropaganda przeciw organizacji kreowanej i kierowanej przez Werbistów. Zbiera się wreszcie dnia 6 stycznia 1911 roku sejm Zw.Nar.Pol. w Kurytybie. Przybywa 139-ciu obywateli, reprezentujących kolonje: Rio Claro, Vera Guarany, Ypirangę, św. Mateusz, Ponta Grossę, Muricy, Itayopolis, Abranches, Kandydę, oraz T-wa Kurytybskie i członków Zw.
-136-
Nar. Pol. Prezesem zostaje obrany Zyg. Majewski, cenzorem M.Gross, sekr. ks. T. Drapiewski. Sejm był zupełnie niemal spokojny, gdyż opozycja zbojkotowała go. Walka przeniosła się poza ramy organizacyjne, jest niemniej prowadzona tak energicznie, że organizacja wegetuje jakiś czas, około dwu lat, ale oprócz masy polemiki po pismach, oraz stosu legitymacyj członkowskich i akcyj na budowę domu własnego nie pozostawia po sobie wspomnienia żadnego. I drugi więc okres nie przyniósł właściwie zrealizowania idei zrzeszenia ogólnego Polaków w Brazylji. W tym to okresie, głównie z inicjatywy powstałego w 1901 roku „Kółka Młodzieży Polskiej”, robiono w Kurytybie kilkakrotnie próby połączenia kilku towarzystw miejscowych w jedno. Też bez skutku. Dla dopełnienia obrazu jeszcze kilka uwag.
W tym okresie robiono i inne jeszcze próby, mające na celu organizowanie społeczeństwa wychodźczego w Brazylji. Na polu ekonomicznem zapoczątkował Warchałowski ”Kółka Rolnicze”. Organizacja ta na wzór swego pierwowzoru w Polsce miała się stać fundamentem gospodarczego zbliżenia kolonistów, wyzwolenia ich z rąk kupiectwa kolonijnego itd. Zaczęto pracę na tem polu w 1905 roku. Około. 1906 roku było już kilka takich „Kółek”. Ale instytucja ta nie przeszła próby ognia. Walki wewnętrzne, brak ludzi do kierowania sklepami „Kółek", niezrozumienie zasady tego rodzaju zrzeszeń u samych kolonistów i cały szereg innych powodów nie pozwoliły się rozwinąć temu prototypowi kooperatyw na tutejszym gruncie. W 1910 roku rzucił Jan Hempel projekt stworzenia Syndykatu Rolniczego, do którego przyjmowanoby też obconarodowców, ale myśl ta nie została zrealizowana.
Próbowano jeszcze i organizacji kobiet. Również bez skutku i trwałych rezultatów. W 1907 roku powstaje w Kurytybie Związek Polek, który urządził obchód Orzeszkowej i to zdaje się było wszystko, czem swą działalność zaznaczył. Była to jednak w tym okresie jedyna organizacja kobiet poza istniejącem w Porto Alegre Tow. Polek „Zgoda", które przetrwało jednakże dłużej.
Konieczność życiowa wzięcia udziału w polityce parańskiej skłoniła najpierw kolonje kurytybską do założenia w I900 roku „Gminy Polskiej", któraby się zajęła utworzeniem „Partji Polskiej”, potem znowu w 1910 roku grono obywateli z Ponta Grossy przystąpiło do założenia „Związku", który miał cele „czysto polityczne”, organizację wyborców Polaków w całej Paranie. Inicjatywę tę spotkał los innych jej podobnych.
-137-
Na polu organizacji śpiewu narodowego robiono też próby kilkakrotne. I tak, jeszcze w czasie początkowym w 1893 roku założono przy T-wie T. Kościuszki kółko śpiewackie, ktorem kierował Ign. WabeiskL. Było też kółko śpiewackie przy Sokole w 1898 roku. Wreszcie w 1900 roku powstaje w Kurytybie „Kółko Śpiewackie im. Moniuszki". Na polu towarzyskiem zanotować należy kilkakrotne próby założenia w Kurytybie „Klubu Polskiego”. Najdłużej zdaje się istniał Klub, któremu przewodniczył dr. Słończewski w 1908 roku.
Trzeba wreszcie wspomnieć o próbie założenia w Paranie zawodowej organizacji robotniczej. W 1913 roku powstaje w Kurytybie „Polski Związek Robotniczy”, który nawet przez jakiś czas wydaje swój organ, ale także po rocznym żywocie zamiera.
Nie wspominam tu, jak i w pierwszym okresie, o towarzystwach religijnych, gdyż działalność tychże poza ramy parafji nigdy nie wychodziła. Tymczasem zbliża się wojna. Zainteresowanie społeczeństwa całego na wychodźtwie poczyna się ogniskować koło problemu Polski. Sprawy lokalne schodzą na parę lat na drugi plan. I tu można zacząć trzeci okres w życiu organizacyjnem Emigracji naszej w Brazylji.
Komitet Obrony Narodowej. — Komisja Wojskowa A. P. — Zjednoczenie Pol. Org. Niepodl. Poł. Am. — Związek Demokratów Polskich. — Polski Komitet Centralny w Br.— Komitety Ratunkowe. — Jeszcze raz Związek Nar. Pol., ale już nie w Kurytybie.
Za punkt wyjścia trzeciego okresu w życiu organizacyjnem kołonji polskiej w Brazylji można przyjąć datę założenia w Kurytybie Komitetu Obrony Narodowej. Było to w dniu 2 marca 1913 roku, kiedy delegaci siedmiu towarzystw z Kurytyby i kolonji powołali do życia tę organizację, jako odzew na apel kraju, którv w przewidywaniu wojny wolał: „Skarb i Wojsko”. 7 kwietnia tegoż roku powstaje w Ponta Grossie Polska Komisja Wojskowa w Paranie, która przystępuje do organizacji Związku Strzeleckiego.
-138-
Muszę tu podkreślić, że w rozdziale poniższym zamierzam rozpatrywać wartość organizacji tego okresu jedynie z tego punktu widzenia, czy instytucje te na późniejsze życie kolonji jakiś trwalszy wpływ wywarły. Stronę „orjentacyjną" zostawiam na boku. Trzeba stwierdzić, że wysiłki robione przez inicjatorów powyżej wymienionych organizacyj, nie dawały rezultatów wielkich, ale powoli koło tych organizacyj poczyna się skupiać grono ludzi, które ciągle rośnie. Ukrzepiają się też formy organizacyjne.
Polska Komisja Wojskowa Poł. Am. przemienia się w 1916 roku na Zjednoczenie Organizacyj Niepodległościowych w Brazylji, a wreszcie w 1918 roku na Związek Polskich Demokratów Am. Poł. Wprawdzie organizacje te nie przedstawiają ani zbyt silnej liczby członków zrzeszonych, ani ścisłych form, niemniej Zw. Pol. Demokratów, który w 1919 roku liczy 14 oddziałów, słabych zapewne i dosyć luźnie związanych, jest w rozwoju naszego życia organizacyjnego pewnym krokiem naprzód. I to tem więcej, że ludzie związani w nim przez lat szereg, skupieni i zrzeszeni raz, nie rozbiegli się już tak łatwo,"dając tem samem nikły może, ale w każdym razie pierwszy istotny fundament pod szerszą, organizację brazylijskiej Polonji. Ze Związku Demokratów też powstanie w okresie następnym Związek Pol. Tow. „Kultura”, najliczniejszy dziś ogólny Związek w Brazylji.
Tymczasem kiedy K.O.N. zbierał na Polski Skarb Wojskowy i Legjony, później Związek Dem. Pol. na Fundusz im. J. Piłsudskiego, zaczęły powstawać od 1915 roku Komitety Ratunkowe i Pomocy dla ofiar wojny i głodnych w Polsce. Najpierwsza rozpoczęła w tym kierunku działalność Sekcja Kobiet Pol. Kom. Wojsk., założona w 1914 roku, ałe po zerwaniu z obozem Legjonowym w marcu 1915 roku przemianowana na Zjednoczenie Polek. Pieniądze wysyła do Vevey, do Komitetu Sienkiewiczowskiego. W czerwcu tegoż roku tworzy się w Kurytybie Komitet Ratunkowy dla Polski, we wrześniu tegoż roku w Mateuszu Komitet Pomocy dla ofiar wojny w Polsce, w czerwcu 1916 roku Portoalegreński Komitet pomocy głodnym w Polsce. Pojedyncze towarzystwa działają też w tym kierunku. Ale każdy działa na własną rękę. Nawet ta filantropijna akcja nie skupia całego wychodźtwa w jedna szerszą organizację.
-139-
22 listopada 1918 roku powstaje coprawda Komitet Daru Narodowego, ale chociaż gromadzi znaczne fundusze i obejmuje swą działalnością poważną część społeczeństwa w całej Południowej Brazylji, organizacyjnie ani ten ostatni Komitet, jak wszystkie inne, nie pozostawił w życiu kolonji polskiej śladów trwałych. Wspomnieć tu jeszcze trzeba o Komitetcie pomocy dzieciom w Polsce, powstałym w 1919 roku w Kurytybie.
To samo można powiedzieć i o Polskim Komitecie Centralnym, wyłonionym z wybranej na Wiecu w Kurytybie 16-go grudnia 1917 roku Rady Narodowej, na którego czele stanął K. Warchałowski. Poza filjami w Porto Alegre, Rio de Janeiro, S. Paulo i Iraty organizacyjnej sieci nie wytworzył, większej ilości towarzystw nie zrzeszył, mimo, że miał po temu sposobność wcale dobrą, bo na sympatjach mu nie zbywało.
Cała ta akcja jednak filantropijna, propagandystyczna i wojskowa tak zaabsorbowały społeczeństwo, że organizacyjnie nie postąpiło ono naprzód. W dziedzinie szkolnictwa nie zrobiono nic, a nawet praca w tej dziedzinie cofnęła się wstecz. To samo na innych polach specjalnych ekonomicznej, zawodowej. Towarzystw, poza różnemi lokalnemi filjami różnych Komitetów, nie przybyło. Próby połączenia kilku towarzystw kurytybskich w jedno podejmowane i w tym okresie parokrotnie, równie, jak dawniej, skończyły się fiaskiem.Jednyną nowością było zapoczątkowanie ruchu wojskowo-strzeleckiego. Poza próbami założenia przedtem w kilku miejscach Sokoła, ruch sportowo-gimnastyczny, zwłaszcza w swej wojskowej formie, był rzeczą nieznaną. W tej dziedzinie zanotować należy założenie przez Rodziewicza i Radlińskiego Związku Strzeleckiego tuż przed woją, przestaje on zresztą istnieć zaraz w początkach wojny, gdy Radliński wyjeżdża do Legionów, a inni jego członkowie rozpraszają się po nieudanych próbach uczynienia tego samego. Natomiast „Strzelec”, założony w Araucarji, funkcjonuje przez jakiś czas sprawnie. W 1916 roku powstało Pol.Tow. Strzeleckie na Guarany w Rio Grande do Sul. Również w brazylijskich oddziałach strzeleckich tzw. „tiro da guerra”, zwłaszcza w Ponta Grossa i w Kurytybie, zgromadziło się sporo Polaków. Był to rezultat wojny. Tu wspomnieć muszę nieć muszę o „egzotycznym” projekcie D-ra Dźwigalskiego na Guarany, aby przy Związku tamtejszym powołać do życia dwa pułki ułanów, pierwszy na Ijuhy, drugi na Guarany.
-140-
Naturalnie, że na ,,bujnym” pomyśle się skończyło. W tem miejscu należy zanotować fakt, że na wstyd Kurytybie daleko, w odległym Rio Grande do Sul, zrealizowany został projekt powołania do życia Zw. Narodowego Polskiego. Powstał on w 1916 roku na Guarany, jako Związek Narodowy Polski Am. Poł. Przyłączyło się do niego 7 towarzystw z Guarany, 2 z Ijuhy i 2 z Missiones w Argentynie. Związek wydawał od 1916-1918 roku do kwietnia swój organ Tygodnik Związkowy. Wprawdzie po 1918 roku Związek rozpadł się, ale w każdym razie odległe Guarany pokazało, że można nawet w „lasach” stworzyć pożyteczną szerszą organizację.
Rok 1919 przyniósł po ożywieniu okresu wojennego na polu akcji, toczącej się około sprawy polskiej, reakcję i na tem polu. Zastój, wywołany pewnem wyczerpaniem, zaznacza się na każdem polu życia organizacyjnego. I oto przybywa do Parany w styczniu 1920 roku Konsulat Polski, a wraz z tem rozpoczynamy ostatni okres życia organizacyjnego kolonji polskiej w Brazylji.
Chwila obecna. — Energiczna akcja na polu oświatowem. — „Kultura" i „Oświata". — Związek Nanuczycieli — Kursa dla języka portugalskiego. — Związek Towarzystw Sportowych. — Junak i Harcerz. — Różne inne próby organizacyjne. — Ostatnie posunięcia.
Fakt powstania Państwa Polskiego, zmienione na skutek tego warunki pracy, zapał wywołany przybyciem przedstawicielstw polskich, wreszcie inicjatywa Konsulatu Polskiego, wszystko to złożyło się na ponowne ożywienie w pracy organizacyjnej, a równocześnie akcja nabiera pewnej planowości, której brak do tej pory dawał się na ogół bardzo odczuwać.
Na pierwszy plan wysuwa się sprawa szkolnictwa. I naturalnie. Szkoła polska bowiem to jedyna podstawa systematycznej pracy nad podtrzymaniem Polskości w Brazylji. Sytuacja na tem polu jest rzec można, opłakana. Towarzystwa porozbijane podczas walk „orjentacyjnych”, członkowie zniechęceni, brak naucieli, z których co najlepsi wyjechali do Polski lub do Halle-ra do Francji, sporo szkół pozamykanych, wszystko to składało się na obraz niewesoły.
-141-
Po kilku miesiącach studiów akcja rusza naprzód powoli, ale systematycznie. Powstaje ,,Kultura”, potem „Oświata” oraz Związki Nauczycieli. Luźne dotąd wysiłki zostają ujęte nareszcie w poważniejsze karby organizacyjne. Ale o tem obszerniej w Rozdziale V-tym.
W czerwcu 1920 roku należy zanotować fakt znamienny połączenia się w Kurytybie trzech towarzystw w jedno. Dokonały tego Kółko Młodzieży Polskiej, Sokół i T-wo św. -Stanisława, łącząc się w „Związek Polski”, najsilniejsze obecnie towarzystwo lokalne w Brazylji, liczące około 400 członków mające pokaźny majątek oraz najpiękniejszą salę teatralną i balową. Stworzono piękny warsztat pracy w stolicy.
W tym okresie stała się też aktualną kwestja organizacji młodzieży dorosłej i szkolnej. Konieczność energicznej pracy na polu oświaty pozaszkolnej, wychowania narodowego młodzieży i fizyczno-sportowego jej zahartowania, dały asumpt do inicjatywy „Kultury", powołania na terenie Parany pierwszego odziału „Strzelca” w Kurytybie i pierwszej drużyny harcerskiej na Rio Claro. Inicjatywa natrafiła na grunt dosyć podatny i dzięki zabiegom kilku młodych ludzi, popartych przez „Kulturę” i Związek Nauczycieli praca poczęła się rozwijać. Już w styczniu 1923 roku odbył się w Kurytybie pierwszy zjazd Związku Towarzystw Sportowych, na którym „Strzelec” zostaje przemianowany na „Junaka”. Komenda Główna zostaje objęta po p.M.B. Lepeckim przez p.M. Fularskiego, kierownika Szkoły Średniej w Marechal Mallet i praca idzie dzielnie naprzód. Obecnie w końcu 1923 roku jest na terenie Brazylji 13 oddziałów Junaka i 7 drużyn Harcerza, zrzeszonych w Związki Towarzystw Sportowych. Akcję tę powinno i samo społeczeństwo w Brazylji i odpowiednie czynniki w Polsce poprzeć jak najenergiczniej, w niej bowiem leży zadatek lepszej przyszłości naszej kolonji. Od tego, jaką wychowamy młodzież, bez wątpienia najwięcej zależy. Z przykrością należy tu zaznaczyć, że akcja ta nie u wszystkich znajduje poparcie i że nie popiera dostatecznie jej kler, nic zresztą na to miejsce innego nie stwarzając. Na polu filantropji zaznaczyła się kolonja jedynie powołaniem do życia Komitetu Ratunkowego Dzieci D/W Syberji.
-142-
Tu należy też wspomnieć o pracy szpitalniczej Sióstr Szarytek. Mają one małe ale schludne szpitaliki na Prudentopohs, Rio Claro i S. Matheus, obsługujące nietylko polską, ale i cudzoziemską klientelę. W dziedzinie gospodarczej w okresie tym zrobiono również parę prób, które chociaż nie wydały może rezultatów trwałych, niemniej poruszyły opinję, zainteresowały pewnych przynajmniej ludzi i bez echa zapewne me przejdą, będąc podstawą do dalszych w tej dziedzinie prac. W styczniu 1921 roku odbył sję w Kurytybie pierwszy w Brazylji Zjazd Polskich Kupców i Przemysłowców, obesłany bardzo licznie przez przedstawicieli wszystkich trzech stanów. Na zjeździe poruszono w wyczerpujących referatach sprawy założenia Polsko i-Brazylijskiej Izby Handlowo - Przemysłowej, Banku Polskiego i kolonizacji. Zjazd uchwalił też formalnie założenie Izby, której polecił zorganizowanie Banku Polskiego. Jak się jednakże pokazało, idea nie dojrzała jeszcze dostatecznie, toteż tem bardziej, że wśród kupiectwa polskiego w Brazylji nie było jeszcze dosyć ludzi, rozumiejących potrzebę takiej instytucji, a z drugiej strony pierwotne warunki nie,zmuszały jeszcze do ściślejszej organizacji, inicjatywa nie wydała konkretnych rezultatów. Rzecz znamienna, że jednakże obce banki zlękły się idei tej i dołożyły starań, aby sprawę ubić, używając zresztą do tego samych Polaków. O intrygach, których też nie brakowało już nawet szkoda wspominać. Jednakże próba, wprawdzie nie zakończona powodzeniem, została zlikwidowana w sposób przyzwoity. Pieniądze, wpłacone na akcje, zostały zainteresowanym zwrócone, pozostał, zaś gotowy Statut Banku i na tem się skończyło. Izba Handlowa po roku z górą wegetacji rozwiązała się, nie zaznaczywszy żywszej działalności. Tak została zakończona pierwsza próba organizacji kupiectwa polskiego w Paranie i wprowadzenia w czyn dawno dyskutowanej idei Banku Polskiego.
W 1923 roku organizacje oświatowe „Kultura” i „Oświata” rozpoczęły zabiegi za pośrednictwem miejscowych organizacji i władz, aby popchnąć naprzód organizację rolników Polaków. „Kultura” stworzyła nawet przy Zarządzie Głównym Wydział Rolniczy, nawiązała stosunki z Sociedade Nacional da Agricultura w Rio de Janeiro, porozumiała się z miejscowym kurytybskim Inspektoratem Rolniczym, zarejestrowała nawet szereg towarzystw polskich i sporą liczbe rolników Polaków w tymże Inspektoracie, aby tą drogą zapewnić im wszelkie należne ze strony organów Min. Rolnictwa prawa i świadczenia.
-143-
Ale niestety, tylko polscy rolnicy spełnili swe obowiązki, urzędy brazylijskie i narodowa brazylijska organizacja rolników, jak zawsze, „mają czas” i sprawa skończyła się na niczem. Niemniej w zmienionych może formach organizacja ta zamierza kontynuować,o ile jej na to pozwolą warunki, akcję, aby rolników zebrać pod sztandarem wspólnego interesu. Nawet próba przeniesienia na tutejszy grunt żywcem organizacji politycznej z Polski została zrobiona przez grono robotników i rzemieślników kurytybskich - rzecz to charakterystyczna - którzy założyli nie mniej nie więcej - oddział „Wyzwolenia” ludowego. Istnieje on po dziś dzień w Kurytybie.
Jak to z tego przeglądu widać, w tym ostatnim okresie życie organizacyjne w kolonji polskiej w Brazylji weszło na nowe, dużo żywsze tory. Powstają w każdym razie centralne organizacje, notabene wszystkie na polu oświatowo - wychowawczem, ten teren pracy bowiem okazał się najpodatniejszym a jak życie pokazało, na tem polu społeczeństwo już choć częściowo dojrzało do organizacji. A także poczyniono ciekawe próby na innych polach pracy społecznej, które będą podstawą do dalszych w tych dziedzinach wysiłków, które może w zmienionych warunkach pomyślniej się zakończą. Postęp jest widoczny.
Ale trzeba sobie powiedzieć wyraźnie, że o ile znowu niema przyjść reakcja i zastój, to musi się usunąć główne braki. A tymi w pierwszej mierze są: brak ludzi świadomych obowiązków społecznych i brak realnego programu, któryby naprawdę skupił i zainteresował społeczeństwo po kolonjach. Plan, program i wytrwały, systematyczny wysiłek - to główne wskazania.
145-146
Lp | Nazwa Tow. | Stan i miejsc. | Charakter | Ilość człon. | Majątek | Rok Zał. | Uwagi |
01 | Tow.Szkoły Ludowej J. Piłsudskiego | PR-Curitiba | Szkolne | 67 | 1,1/2 k. | 1905 | |
02 | Zjednoczenie Dom Ludowy | PR - Araucaria | Szkolno-Rolnicze | 25 | 30 k. | 1910 | |
03 | Świt | PR - Campina | Szkolne | 24 | 9 k. | 1905 | |
04 | Tad. Kościuszki | PR - Campestre | Szkolne | 18 | 2 k | 1907 | |
05 | Wzajemna Pomoc | PR – Rio Abaixo | Szkolne | 12 | 1,1/2 k | 1915 | |
06 | Oświata | PR - Cannavieira | Szkolne | 12 | 1,1/2 k. | 1909 | |
07 | Św. Józefa | PR - Rio Verde | Szkolne | 11 | 1,1/2 k. | 1908 | |
08 | Związek | PR - Ypiranga | Szkolne | 22 | 4 k. | 1902 | |
09 | T-wo Szkoły Średniej Im M. Kopernika | PR – Marechal Mallet | Szkolne | 21 | 80 k. | 1909 | |
10 | Ogniwo | PR – Mar.Mallet | T-wo Klub | 37 | 6 k. | 1918 | |
11 | Tow. A. Mickiewicza | PR – Rio Claro – L. Nor. | Szkolne | 29 | 6 k. | 1900 | |
12 | Tow. Bart. Głowackiego | PR – Rio Claro – L. I | Szkolne | 20 | 5 k. | 1902 | |
13 | Tow. Św. Józefa | PR – Rio Claro - L. II | Szkolne | 15 | 2 k. | 1903 | |
14 | Tow. Jana Sobieskiego | PR – Rio Claro – L.III | Szkolne | 16 | 2 k. | 1897 | |
15 | Tow. Tad.Kościuszki | PR – Rio Claro – L.IV | Szkolne | 29 | 41/2 k. | 1898 | |
16 | Oświata | PR- Rio Claro – L.IV w II | Szkolne | 14 | 11/2 k. | 1908 | |
17 | Św. Stanisława | PR-Rio Claro-Fluviopolis | Szkolne | 21 | 4 k. | 1904 | |
18 | T-wo Popierania Czytel. | PR. – Marechal Mallet | Biblioteczne | 11 | 1 k. | 1914 | |
19 | Promień | PR – Cruz Machado | Szkolne | 14 | 11/2 k. | 1912 | |
20 | Rolnik | PR - Cruz Machado | Szkolne | 16 | 2 k. | 1913 | |
21 | Tow. Barosza Głowackiego | PR – Cruz Machado | Szkolne | 22 | 12 k. | 1914 | |
22 | Św. Jana | PR – Cruz Machado | Szkolne | 20 | 11/2 k. | 1922 | |
23 | Przyszłość | PR – Rio Verde | Szkolne | 18 | 4 k. | 1921 | |
24 | Im. J. Piłsudskiego | PR - Cachoeira | Szkolne | 20 | 4 k. | 1921 | |
25 | Henryka Sienkiewicza | PR – Alto da Serra | Szkolne | 26 | 5 k. | 1914 | |
26 | Jedność | PR – Paulo Frontim | Szkolne | 32 | 6 k. | 1921 | |
27 | Juliusza Słowackiego | PR – Uniao da Victoria | Szkolne | 25 | 10 k. | 1910 | |
28 | Oświata | PR – Ponta Grossa | Szkolne | 34 | 10 k. | 1906 | |
29 | Św. Józefa | PR – Ponta Grossa | Szkolne | 36 | 20 k. | 1898 | |
30 | Tow. Szkoły Guaraunskiej | PR - Guarauna | Szkolne | 27 | 3 k. | 1903 | |
31 | Tadeusza Kościuszki | PR – Dona Gertruda | Szkolne | 14 | 2 k. | 1903 | |
32 | Im. Wincentego Witosa | PR - Tronko | Szkolne | 12 | - | 1921 | |
33 | Im. J. Pilsudskiego | PR - Yapo | Szkolne | - | - | 1921 | Niecz.chwilo |
34 | Oświata | PR – Prudentopolis I. Mauricio | Szkolne | 11 | 1 k. | 1921 | “ |
35 | Towarzstwo Polskie | PR - Guarapuava | Szkolne | - | - | 1914 | |
36 | Im. J. Hallera | PR – Restinga,Tayo | Szkolne | 12 | - | 1921 | |
37 | Im. Bartosza Głowackiego | PR – Santa Barbara | Szkolne | 20 | 3 k. | 1905 | |
38 | Świt | PR – Papagaios Novos | Szkolne | 16 | 2 k. | 1910 | |
39 | Im. Ad. Mickiewicza | PR – Monte Alegre | Szkolne | 12 | 1 k. | 1912 | |
40 | Tow. Rolniczo-Szkolne | PR – Rio dos Indios | Szkolne | 23 | 1 k. | 1914 | |
41 | Im. Bartosza Głowackiego | PR - Hervalsinho | Szkolne | 29 | - | 1922 | |
42 | Tow. Rol.- Oświatowe | PR - Apucarana | Szkolne | 29 | 3 k. | 1916 | |
43 | Bibljoteka Polska | Sta Catharina Tres Barras | Szkolne | 60 | 11 k. | 1915 | |
44 | Im. J. Piłsudskiego | Rio Grande do Sul Barro - Erechim | Szkolne | 25 | 6 k. | 1920 | |
45 | Wincentego Witosa | RS - Capoere | Szkolne | 15 | 3 k. | 1922 | |
46 | Tadeusza Kościuszki | RS -Floresta | Szkolne | 20 | 4 k. | 1915 | |
47 | Ks. J. Poniatowskiego | RS – Treze de Maio | Szkolne | 36 | 5 k. | 1919 | |
48 | Postęp i Oświata | RS - Dourado | Szkolne | 32 | 3 k. | 1919 | |
49 | Zorza | “ | Szkolne | 12 | 3 k. | 1919 | |
50 | Piast | “ | Szkolne | 12 | 1 k. | 1920 | |
51 | Naprzód | RS - Cacador | Szkolne | 32 | 1 k. | 1919 | |
52 | Tadeusza Kościuszki | RS - Baliza | Szkolne | 12 | - | 1922 | |
53 | Św.Stanisława Kostki | RS – Rio de Peixe | Szkolne | 15 | - | 1919 | |
54 | Im. J. Piłsudskiego | RS – Erechim – 13km. | Szkolne | 21 | 5 k. | 1919 | |
55 | Kolonista | RS – Erechim – Boa Vista | Szkolne | 14 | - | 1922 | |
56 | Im. J. Piłsudskiego | RS-Erechim-Tres Vendas,Paiol Gran. | Szkolne | 12 | 2 k. | 1922 | |
57 | Oświata | RS. Ere.Rio de Peixe | Szkolne | 27 | - | 1915 | |
58 | Tow. Jana Sobieskiego | RS – Guarany - Cedro | Szkolne | 27 | 2 k. | 1912 | |
59 | Św. Izydora | RS-Guarany-II Seccao | Szkolne | 15 | 2 k. | 1917 | |
60 | Tadeusza Kościuszki | RS-Guarany-Paranagua | Szkolne | 36 | 5 k. | 1916 | |
61 | Towarzystwo Rolnicze | RS – Mariana Pimentel | Szkolne | 20 | 2 k. | 1904 | |
62 | Orła Białego | RS – Rio Grande | Szkolne | 107 | 40 k. | 1896 | |
63 | Tadeusza Kościuszki | RS – Porto Alegre | Szkolne | 55 | 50 k. | 1900 | |
64 | Orła Białego | RS – Porto Alegre | Tow. Szkolne | 75 | 100 k. | 1904 | |
65 | Polonia | Rio de Janeiro | Tow. Szkolne | 31 | 3 k. | 1891 | Dawniej Miało inną nazwę. |
Do Kultury należało | 65 Towarzystw | 1508 | 381 k. |
-147- 148 –
WYKAZ TOW. “DZIKICH” NIE NALEŻĄCYCH DO SZERSZYCH ZWIĄZKÓW.
01 | Związel Polski | PR- Curitiba | Tow.Sam.Ośw. | 450 | 90 k. | 1920 | Pow. Z Poł. 3 Tow.- nieczy. |
02 | Nauka i Postęp | PR - Pacatuba | Szkolne | - | 2 k. | 1899 | |
03 | T-wo Rolnicze | PR – Aff. Penna | Szkolne | 36 | 23 k. | 1910 | |
04 | Stanisława Staszyca | PR - Cantagallo | Szkolne | - | 2 k. | 1914 | Nieczyne |
05 | Stanisława Staszyca | PR – Rio dos Patos | Szkolne | - | 4 k. | 1917 | “ |
06 | Tadeusza Kościuszki | PR – Sta Leopoldina, Castro | Szkolne | 40 | 10 k. | 1897 | “ |
07 | Zw. Pol.. im K. Puławsk. | PR - S.Matesus | Szkolne | 80 | 30 k. | 1891 | |
08 | Jul. Bogniewskiego | PR – Vera Guarany | Szkolne | - | 1 k. | 1914 | “ |
09 | Św. Izydora | PR – Rio Claro | Towarzyskie | 31 | 10 k. | 1897 | |
10 | Wolność | PR – Iraty - miasto | Szkolne | 37 | 15 k. | 1921 | |
11 | Wincentego Witosa | PR – Rio Bonito | Szkolne | 17 | 3 k. | 1922 | |
12 | Józefa Piłsudskiego | PR – Iraty - kolonia | - | - | 1922 | “ | |
13 | Łączność i Praca | PR – Cruz Machado Santa Ana | Kooperatywa | 38 | 8 k. | 1920 | |
14 | Klub Pol.Wzaj.Pomocy | PR - Prudentopolis | Towarzyskie | 50 | 6 k. | 1908 | |
15 | Oświatowo Rolnicze | PR - Amolafaca | Szkolne | 23 | 2 k. | 1923 | |
16 | Bartosza Głowackiego | S.Catharina - Mafra | Towarzyskie | - | - | - | “ |
17 | Pogoń | SC.- Massaranduba | Szkolne | - | - | - | “ |
18 | Świętego Stanisława | SC – Grao Para | Szkolne | - | - | 1904 | “ |
19 | Konstytucji 3 Maja | SC - Florianopolis | Towarzyskie | 11 | 10 k. | 1899 | “ |
20 | Łączność i Zgoda | São Paulo – São Paulo | Towarzyskie | 43 | 15 k. | 1892 | “ |
21 | Oświaty – Tad. Kościusz. | RS – Ijuhy-miasto | Szkolne | 32 | 10 k. | 1896 | |
22 | Św. Izydora | RS – Ijuhy - Bage | Szkolne | 23 | 3 k. | 1904 | |
23 | Jana Sobieskiego | RS – Ijuhy – L.V. | Szkolne | 31 | 5 k. | 1916 | |
24 | Oświaty Szkolnej | RS – Guarany-Cerola | Szkolne | 32 | 2 k. | 1912 | |
25 | Tadeusza Kościuszki | RS – Guarany-Botocudo | Szkolne | 17 | 1 k. | 1912 | |
26 | Bartosza Głowackiego | RS - Guarany-Harmonia | Szkolne | 14 | 2 k. | 1913 | |
27 | Orła Białego | RS – S.Luiz da Casca | Szkolne | 17 | 2 k. | 1908 | |
28 | J. Poniatowskiego | RS – S.Braz I.Tigre | Szkolne | 28 | 2 k. | 1909 | |
29 | Postęp | RS – S.Feliciano-miasto | Szkolne | 26 | 3 k. | 1912 | |
30 | Św. Jana Kantego | RS – S.Felic.-Laurentina | Szkolne | 30 | 8 k. | 1905 | |
31 | Św. St.Kostki | RS – S.Felic.-Lopez Neto | Szkolne | 26 | 2 k.. | 1911 | |
32 | Orła Białego | RS–S.Feliciano-Evaristo Teix | Szkolne | 14 | 2 k. | 1920 | |
33 | Komitet Szkolny | RS – S.Felic.-Assis Brazil | Szkplne | 26 | 5 k. | 1920 | |
34 | Józefa Piłsudskiego | RS-S.Felic.-Felipe Noron. | Szkolne | 20 | 3 k. | 1920 | |
35 | Jana Sobieskiego | RS-S.Felic.-Julho Castilho | Szkolne | 18 | 2 k. | 1920 | |
36 | Henryka Sienkiewicza | RS - Pelotas | Szkolne | 14 | 15 k. | 1920 | |
37 | Towarzystwo Sokół | RS – Porto Alegre | Towarzystwo | 200 | 5 k | 1900 | |
38 | T-wo Bratniej Pom.Polsk. | RS – Porto Alegre | Pom. bratniej | 96 | 15 k. | 1919 |
Polski Związek Zawodowy Nauczycieli Szkół Prywatnych z siedzibą w Kurytybie, Parana, zrezesza 56 członków, ma 3 konta majątku założony w 1921 r.
Związek Nauczycieli Chrześcijańskich Szkół Polskich również w Kurytybie zrzesza 52 członków, w tem 37 sióstr zakonnych, założony w 1923 r.
-149 - 150-
WYKAZ TOWARZYSTW NALEŻĄCYCH DO ZWIĄZKU “OŚWIATA”
01 | T.Kościuszki,Łączność i Zgoda | Parana - Kurytyba | Tow.wzajem. Pomocy Szk. | 123 | 40 k. | 1890 | Najstarsze Tow.w Braz |
02 | Władysława Jagiełły | PR – Abranchez | “ | 203 | 10 k. | 1910 | Kół.Rolnicze |
03 | Królowej Jadwigi | PR - Abranchez | Kobiece | 50 | - | 1921 | |
04 | Stow.Dzieci Marji | PR - Abranchez | Religijne | ||||
05 | Stow.Matek Chrześcijańs. | PR – Abranchez | “ | ||||
06 | Róża Pauliny Krauze | PR – Abranchez | “ | ||||
07 | Róża Anastazji Góras | PR – Abranchez | “ | ||||
08 | Róża Pauliny Kraińskiej | PR – Abranchez | “ | ||||
09 | Róża Franciszka Nocha | PR – Abranchez | “ | ||||
10 | Róża Józefa Kamińskiego | PR – Abranchez | “ | ||||
11 | Św. Izydora | PR – Lamenha D. | Szkolne | 21 | 2 k. | 1901 | |
12 | Oświaty Ludowej | PR – Sta Candida | Wzaj.pomocy | 34 | 3 k. | 1903 | |
13 | Róża Anny Górskiej | PR – Sta Candida | religijne | ||||
14 | Róża Józefa Zgody | PR – Abranchez | “ | ||||
15 | Kółko Rolniocze | PR – Thomaz Coelho | Rolnicze | 65 | 6 k. | 1914 | |
16 | Rolnicze J.Kantego | PR-Th.Coel.-Nowe Tosy | Rol.-Szkolne | 20 | 2 k. | 1905 | |
17 | Św. Michała | PR - Marcellino | Szkolne | 35 | 3 k. | 1906 | |
18 | Szczęść Boże | PR - Orleans | Rolnicze | 116 | 5 k. | 1922 | |
19 | Towarzystwo Szkolne | PR - Costeira | Szkolne | 24 | 1,1/2 k. | 1914 | |
20 | Wzajemnej Oświaty | PR – Guajuvira d.C. | Szkolne | 13 | 3 k. | 1908 | |
21 | Zaranie | PR – Campo Redondo | Szkolne | 12 | 1,1/2 k | 1913 | |
22 | Tow. Szkoły Pol. W Braz. | PR – Rodeo-Balsa Nova | Szkolne | 30 | 2 k. | 1919 | |
23 | Kółko Rol. Św.anny | PR – Sta Anna -Serrinha | Szkolner | 29 | 2 k. | 1913 | |
24 | Tow. Szk.Pol. Św. Kazimierza | PR – Sta Cristina | Szkolne | 15 | 1,1/2 k. | 1905 | |
25 | Św. Barabary | PR- Sta Barbara | Szkolne | 18 | |||
26 | Oświata | PR – Antonio Olyntho | Szkolne | 15 | 1922 | ||
27 | Stanisława Staszyca | PR – S.Matheus,Iguassu | 50 | 3 k. | 1898 | ||
28 | Stow. Dzieci Marji | PR – S. Matheus | religijne | ||||
29 | T-wo Różańcowe | PR – S. Matheus | religijne | 40 | |||
30 | Serca Jezusa | PR – Agua Branca | religijne | ||||
31 | Siejba | PR - Ivahy | szkolne | 57 | 2 k. | 1914 | |
32 | Łączność i Zgoda | PR – Vera Guarany | szkolne | 28 | 1932 | ||
33 | Stan. Konarskiego | PR – Matto do Dentro | szkolne | 20 k. | 2 k. | 1918 | |
34 | Szkoła Polska Św. Jana | SC - Itayopolis | szkolne | 20 | 3,1/2 k. | 1897 | |
35 | Juliusza Słowackiego | SC - Paraguassu | szkolne | 20 | 3 k. | 1907 | |
36 | Bratnia Pomoc | SC - Paraguassu | szkolne | 35 | 1 k. | 1904 | |
37 | Bibljoteka Parafialna | SC - Polonia | czytelnia | 50 | 5 k. | 1911 | Bibl. 1000 t. |
38 | Św. stanisława | SC - Pinheiro | szkolne | 22 | 1 k. | 1900 | |
39 | Wzajemnej Pomocy | SC – Rio Vermelho | szkolne | 18 | 3 k. | 1895 | |
40 | Bitwy pod Grubwaldem | SC – Campo Alegre | szkolne | 42 | 1920 | ||
41 | Bratnia Pomoc | SC – Campo Bateas | szkolne | 45 | 1 k. | 1914 | |
42 | Generała Hallera | SC – Rio Natal | szkolne | 44 | 1922 | ||
43 | M.B.Częstochowskiej | RG – Guarany - miasto | szkolne | 35 | 6 k. | 1906 | |
44 | Św. Jana Chrzciciela | RG –Guarany - Concordia | szkolne | 23 | 3 k. | 1916 | |
45 | M.B. Wspomożenia Wier. | RG-Guarany-Bom Jardim | szkolne | 21 | 6 k. | 1916 | |
46 | Postęp | RG – Guarany-Timbo | szkolne | 12 | 2 k. | 1917 | |
47 | Św. Jana w Oleju | RG-Guarany-Barreira | szkolne | 36 | 3 k. | 1916 | |
48 | Króla Jana Kazimierza | PR - Boa Vista ,Arau | szkolne | 16 | 2 k. | 1913 | |
49 | Św. Mikołaja | PR – S.Miguel - Lapa | szkolne | 18 | 2 k. | 1922 | |
50 | Łączność i Zgoda | PR – Padre Paulo-Taruma | szkolne | 14 | 1923 | ||
51 | Tow. Polskie | PR-Lagoa das Almas | szkolne | 14 | 2 k. | 1923 | |
52 | Hen. sienkiewicza | SC-Porto Uniao-bibloteka | 12 | 1918 | |||
Razem | 1515 | 134k. |
Uwaga: Bezstronnie należy zauważyć, że cyfry członków niektórych towarzystw są podane jednakże znacznie za wysoko.
-151-
Nenhum comentário:
Postar um comentário